της Θεοδώρας Τσώλη

για το βιβλίο: Νίκολας Χρηστάκης, Προσχέδιο

«Είναι περισσότερα αυτά που μας ενώνουν παρά αυτά που μας χωρίζουν ως ανθρωπότητα». Αυτό είναι το βαθύ, αισιόδοξο αλλά άκρως ρεαλιστικό, όπως αποδεικνύεται μέσα από πάμπολλα παραδείγματα και μελέτες, μήνυμα του νέου βιβλίου ενός εξέχοντος έλληνα επιστήμονα του εξωτερικού, του κυρίου Νικόλα Χρηστάκη, καθηγητή Κοινωνικής και Φυσικής Επιστήμης στο Πανεπιστήμιο Γέιλ. Το βιβλίο «Προσχέδιο: Οι εξελικτικές ρίζες μιας καλής κοινωνίας» κλείνει μέσα στις περισσότερες από 500 σελίδες του παραδείγματα από ποικίλες ιστορικές και σύγχρονες κοινωνίες, κοινότητες οι οποίες σχηματίστηκαν έπειτα από ναυάγια, κοινόβια που αναζητούσαν την ουτοπία, διαδικτυακές ομάδες ανθρώπων και μποτ με τεχνητή νοημοσύνη, αλλά και από τις τρυφερές και σύνθετες κοινωνίες των ελεφάντων και των δελφινιών οι οποίες μοιάζουν με τις δικές μας καταλήγοντας στο συμπέρασμα ότι παρόλα τα κακά που συμβαίνουν γύρω μας, η εξέλιξη μας έχει προικίσει με την ικανότητα να ζούμε μαζί και να δημιουργούμε καλές κοινωνίες. Το άκρως ενδιαφέρον αυτό βιβλίο κυκλοφόρησε προσφάτως από τις εκδόσεις «Κάτοπτρο» και αναμένεται να παρουσιαστεί από τον ίδιο τον συγγραφέα του σε Αθήνα, Ηράκλειο Κρήτης και Θεσσαλονίκη μέσα στον Οκτώβριο. Λίγο πριν ο κ. Χρηστάκης ταξιδέψει στη χώρα μας μίλησε στο Βήμα για τη «φωτεινή» πλευρά της φύσης μας, που εξελικτικώς έχει νικήσει επί μακρόν τα «σκοτάδια» με τα οποία πολλοί από εμάς συνηθίζουμε να καταπιανόμαστε και ζητά επιτακτικά να ξαναασχοληθούμε μαζί της. Για το δικό μας καλό αφού το καλό κρύβεται μέσα μας…

Ξεκινώντας τη συζήτησή μας ο καθηγητής – συγγραφέας επίσης μαζί με τον Τζέιμς Φάουλερ του παγκόσμιου best seller «Συνδεδεμένοι» που πρωτοκυκλοφόρησε το 2009 – αναφέρει ότι συχνά έχουμε την τάση να βλέπουμε το ποτήρι μισοάδειο σε ό,τι αφορά την κοινωνία. Μήπως όμως αυτή η οπτική είναι λανθασμένη;
«Επί μακρόν, κατά τη γνώμη μου, τόσο οι επιστήμονες όσο και οι πολίτες έχουν επικεντρωθεί στη ‘σκοτεινή’’ πλευρά της φύσης μας, στο ‘κακό’ του εξελικτικού μονοπατιού μας, στη ροπή μας προς τον εγωισμό, το ψέμα, τη σκληρότητα, την αγριότητα, τη βία, τον φυλετισμό. Όμως οι άνθρωποι εξελιχθήκαμε επίσης ώστε να είμαστε καλοί. Διαθέτουμε τις θαυμάσιες ικανότητες για φιλία, αγάπη, συνεργασία, διδασκαλία. Και αυτές οι καλές ιδιότητές μας επικράτησαν των κακών μας ιδιοτήτων κατά τη διάρκεια της εξέλιξης διότι διαφορετικά δεν θα ήμαστε εξαρχής κοινωνικά όντα. Για παράδειγμα, αν από εξελικτικής απόψεως, κάθε φορά που κάποιος πλησίαζε κάποιον άλλον εκείνος του φερόταν άσχημα, επιθετικά, αν προσπαθούσε να του πει ψέματα και να του κάνει κακό τότε το ανθρώπινο είδος θα αποτελείτο από μοναχικές μονάδες. Δεν είναι όμως καθόλου έτσι τα πράγματα. Οι άνθρωποι έχουν δημιουργήσει κοινωνίες στις οποίες ζουν συνδεδεμένοι και το νέο μου βιβλίο είναι ουσιαστικώς μια εκτενής μελέτη σχετικά με τις ρίζες της καλοσύνης μας. Και θέλω να διευκρινίσω ότι βλέπω αυτή τη δουλειά ως μια προσθήκη που αφορά την επιστημονική παράμετρο σχετικά με τις ρίζες της καλοσύνης μας και όχι τη θεολογική παράμετρο του θέματος. Είναι ένα βιβλίο γεμάτο πειράματα και επιστημονικές παρατηρήσεις που δείχνουν τελικά ότι οι άνθρωποι περισσότερο μοιάζουν παρά διαφέρουν μεταξύ τους σε ολόκληρο τον κόσμο. Την ίδια στιγμή όμως το βιβλίο αυτό κλείνει μέσα του και τη φιλοσοφική παράμετρο σχετικά με το είδος μας».

Ζητήσαμε από τον καθηγητή να μας αναφέρει μερικά χαρακτηριστικά επιστημονικά παραδείγματα που περιέχονται στο βιβλίο και αποδεικνύουν, υπό το εξελικτικό πρίσμα, ότι είμαστε φτιαγμένοι και προορισμένοι για να ζούμε μαζί (και καλά) παρά χώρια. Όπως μας εξήγησε,
«Kαταρχάς οι άνθρωποι δημιουργούν μακροπρόθεσμες σχέσεις που δεν έχουν αναπαραγωγικούς σκοπούς με άλλα, μη συγγενικά τους άτομα. Εχουν φίλους. Γιατί; Γιατί εξελικτικώς αποκτήσαμε την ικανότητα για φιλία;  Σε άλλα ζώα δεν συμβαίνει αυτό, δεν έχουν φίλους, με λίγες εξαιρέσεις όπως για παράδειγμα οι ελέφαντες, τα δελφίνια, οι όρκες, οι φάλαινες-φυσητήρες. Αυτή η κοινωνική σύνδεση που κάνουμε με μη συγγενικά άτομα είναι τελείως διαφορετική από τη σύνδεση που παρατηρούμε σε κοινωνίες όπως εκείνες των μυρμηγκιών. Τα μυρμήγκια δημιουργούν τέτοιου είδους σχέσεις, ωστόσο είναι «κλώνοι» το ένα του άλλου, κάτι αντίστοιχο με τα ταυτόσημα δίδυμα, οπότε μιλούμε για κάτι εντελώς διαφορετικό. Πολλά ζώα επίσης ζουν σε ομάδες αλλά δεν δημιουργούν φιλίες. Αρα η φυσική επιλογή μάς ‘εξόπλισε’ με αυτή την ασυνήθιστη ιδιότητα και χάρη στη συγκεκριμένη ιδιότητα δημιουργούμε κοινωνικά δίκτυα που έχουν μαθηματική δομή. Μάλιστα και οι ελέφαντες δημιουργούν κοινωνικά δίκτυα των οποίων η μαθηματική δομή μοιάζει πολύ με τη δική μας. Πού καταλήγουμε; Οτι αν μπορούμε να μοιραζόμαστε με τους ελέφαντες την ικανότητα για φιλία, μπορούμε να τη μοιραζόμαστε και μεταξύ μας. Μπορεί να μοιάζει παράδοξο, αλλά οι ομοιότητες μας με τους ελέφαντες, αποδεικνύουν και τις ομοιότητες μεταξύ μας».

Ένα άλλο χαρακτηριστικό παράδειγμα που παραθέτει ο κ. Χρηστάκης αφορά τις σχέσεις που αναπτύσσουμε με τους συντρόφους μας.
«Δεν κάνουμε μόνο σεξ με τους συντρόφους μας αλλά σε γενικό πλαίσιο μένουμε μαζί τους και τους αγαπάμε. Γιατί; Γιατί να αναπτύξουμε εξελικτικώς την ικανότητα για αγάπη προς τους ερωτικούς μας συντρόφους αφού δεν ήταν αναγκαίο κάτι τέτοιο με δεδομένο ότι ο στόχος της αναπαραγωγής που αποτελεί και τον βιολογικό στόχο διαιώνισης του είδους μας επιτυγχάνεται μόνο με το σεξ;  Ακόμη και σε κοινωνίες στις οποίες οι γονείς επιλέγουν ποιον σύντροφο θα παντρευτεί το παιδί τους, άρα δεν προϋπάρχει έλξη μεταξύ των συντρόφων, μετά τον γάμο αναπτύσσεται αγάπη. Γιατί συμβαίνει αυτό; Φαίνεται ότι είναι αναγκαίο ώστε μετά την απόκτηση τέκνων, οι δύο γονείς να μένουν μαζί για να ανατρέφουν και να υποστηρίζουν τα παιδιά τους. Ακόμη όμως και στις ομοφυλοφιλικές σχέσεις στις οποίες δεν υπάρχουν απόγονοι, υπάρχει αγάπη». Η αγάπη δείχνει λοιπόν να αποτελεί απαραίτητο «συστατικό» για να δέσει η.... συνταγή του «μαζί», της συνοχής, των δεσμών και κατ’επέκταση των κοινωνικών δικτύων.

Έχουμε όμως και την ικανότητα της διδασκαλίας, σημειώνει ο επιστήμονας και συγγραφέας του νέου βιβλίου.
«Θεωρούμε δεδομένο ότι διδάσκουμε πράγματα ο ένας στον άλλον. Και πάλι η ερώτηση είναι: για ποιον λόγο συμβαίνει αυτό; Η μάθηση είναι πολύ κοινή στο ζωικό βασίλειο. Τα ζώα μαθαίνουν μόνα τους μέσα από την εμπειρία αλλά μαθαίνουν και κοινωνικά, μέσα από τη μίμηση. Οι άνθρωποι όμως δεν αρκούμαστε σε αυτό.  Δεν αρκούμαστε στη μίμηση αλλά διδάσκουμε κιόλας στους άλλους. Για παράδειγμα, μπορεί εγώ να βάλω το χέρι μου στη φωτιά και να καώ και εσείς που θα το δείτε, θα μάθετε μέσα από την κοινωνική μάθηση ότι δεν πρέπει να βάλετε ποτέ το χέρι σας στη φωτιά. Όμως επίσης ένας άνθρωπος μπορεί να ανάψει μια φωτιά και να διδάξει στον άλλον ότι δεν πρέπει ποτέ να βάλει το χέρι του στη φλόγα γιατί θα καεί, γιατί θα πονά κ.λ.π. Αυτό είναι πάρα πολύ σπάνιο στο ζωικό βασίλειο. Είναι ακόμη μια απόδειξη για το ότι η εξέλιξη μάς έχει ‘προικίσει’ με ικανότητες που θα ενισχύσουν το ‘μαζί’».

Όλες αυτές οι ικανότητές μας «και πολλές άλλες που παραθέτω στο βιβλίο», αναφέρει ο κ. Χρηστάκης «αποτελούν μέρος αυτού που ονομάζω ‘κοινωνική ακολουθία’, κοινωνικών δηλαδή φαινομένων που είναι θεμελιώδη και οικουμενικά, που απαντώνται σε ολόκληρο τον κόσμο. Και δεν είναι διόλου τυχαίο ότι είναι οικουμενικά».

Το να δημιουργούμε κοινωνίες εκπληκτικά όμοιες σε ολόκληρο τον κόσμο είναι γραμμένο στα γονίδιά μας, κατά τον καθηγητή.
«Τα  γονίδιά μας δεν επηρεάζουν μόνο το σώμα και τη συμπεριφορά μας αλλά και τον τρόπο που δομούμε τις κοινωνίες μας. Στο βιβλίο γίνεται ανασκόπηση όλων των τελευταίων γενετικών μελετών σχετικά με το θέμα. Μάλιστα και στο δικό μου εργαστήριο, το Human Nature Lab (σ.σ. Εργαστήριο Ανθρώπινης Φύσης), έχουμε μελετήσει ενδελεχώς τη γενετική της φιλίας. Μεταξύ άλλων πολύ ενδιαφερόντων ευρημάτων έχουμε ανακαλύψει ότι οι φίλοι μοιάζουν γενετικώς μεταξύ τους – μοιράζονται κοινά γονίδια όπως μοιράζονται με τα τρίτα ή τα τέταρτα εξαδέλφια τους παρότι η γενετική ανάλυση αποκαλύπτει ότι δεν μοιράζονται κανέναν κοινό πρόγονο, εκτός βέβαια από κάποια γονίδια που μοιράζονται τα άτομα ίδιας εθνικότητας. Τα γονίδιά μας φαίνεται λοιπόν πως υπαγορεύουν την έμφυτη τάση μας να δημιουργούμε δεσμούς, ομάδες, κοινωνίες και αυτό είναι πανανθρώπινο».

Ίσως κάποιοι θα χαρακτήριζαν όλα αυτά τα τόσο ενδιαφέροντα, αισιόδοξα, όταν γύρω μας επικρατούν πόλεμοι, μετανάστευση, βία, θάνατοι, καταστροφή του ίδιου του κοινού μας «σπιτιού» που δεν είναι άλλο από τη Γη. Δεν μπορούσαμε να μην το επισημάνουμε αυτό στον κ. Χρηστάκη. Ιδού η απάντησή του:
«Μπορεί στο τώρα να βλέπουμε πολλά αρνητικά να λαμβάνουν χώρα, αν όμως αντιμετωπίσουμε το ζήτημα εξελικτικώς, θέτοντας πιο ευρύ χρονικό πλαίσιο, θα δούμε ότι συνολικά η ανθρωπότητα ζει καλύτερα. Τα τελευταία 200-300 χρόνια χάρη σε επιστημονικές ανακαλύψεις και φιλοσοφικές αλλαγές που γεννήθηκαν μέσα από τον Διαφωτισμό οι εξελίξεις για την ανθρωπότητα ήταν θετικές. Μέσα σε αυτούς τους αιώνες οι άνθρωποι απέκτησαν ηλεκτρικό ρεύμα, φάρμακα, ατμομηχανές, δημοκρατικότερες αξίες, ισότητα και πάμπολλα άλλα αγαθά – και παρά τους πολέμους, γενικώς έχουν μακρύτερες, πιο ειρηνικές, πιο ασφαλείς, πιο υγιείς ζωές. Το βιβλίο όμως πηγαίνει πίσω και παρακολουθεί εξελικτικά τις κοινωνίες εδώ και 200-300 χιλιάδες χρόνια. Και σε αυτό το πολύ μεγαλύτερο χρονικό πλαίσιο αποδεικνύεται ότι η ανθρωπότητα ζει πλέον καλύτερα. Αναπτύξαμε όλες αυτές τις ικανότητες στις οποίες προαναφέρθηκα, για φιλία, για αγάπη, για συνεργασία που δεν υπήρχαν στο πολύ μακρινό παρελθόν. Σταδιακά όμως το είδος μας απέκτησε ιδιότητες που είναι ωφέλιμες για την επιβίωσή του. Δεν πιστεύω ότι η απαισιοδοξία όσων είναι απαισιόδοξοι έχει γερές επιστημονικές βάσεις. Σε καμία περίπτωση δεν υποστηρίζω ότι όλα είναι ρόδινα. Ακόμη και σήμερα υπάρχουν δεκάδες εκατομμύρια άνθρωποι που ζουν σε συνθήκες δουλείας, υπάρχουν άνθρωποι που πεθαίνουν εξαιτίας πολέμων ή ασιτίας. Εκείνο που λέω όμως είναι ότι παρά τα άσχημα, εξελικτικώς οι κοινωνίες μας καλυτέρευσαν και τα στοιχεία ενισχύουν την άποψή μου».

Όπως καταλήγει ο καθηγητής και στο βιβλίο του,
«πάντα οι άνθρωποι είχαν και ανταγωνιστικές και συνεργατικές παρορμήσεις και βάναυσες και αγαθοεργείς τάσεις. Παρόμοια με τις δύο αλυσίδες της διπλής έλικας του DNA, οι αντιθετικές αυτές παρορμήσεις συνυφαίνονται. Είμαστε προετοιμασμένοι για συγκρούσεις και μίσος αλλά και για αγάπη, φιλία και συνεργασία. Αν μη τι άλλο, οι σύγχρονες κοινωνίες είναι η πατίνα του πολιτισμού στο εξελικτικό προσχέδιο. (…). Θα πρέπει να είμαστε ταπεινοί όταν ερχόμαστε αντιμέτωποι με τον πειρασμό να σχεδιάσουμε και να υλοποιήσουμε την κοινωνία αντίθετα προς τα ένστικτά μας. Ευτυχώς, δεν χρειάζεται να ασκήσουμε την όποια εξουσία για να έχουμε μια καλή ζωή. Το τόξο της εξελικτικής μας ιστορίας είναι μακρύ, αλλά κλίνει προς το καλό». Σε έναν κόσμο με όλο και μεγαλύτερη πολιτική και οικονομική πόλωση, είναι προκλητικό να αγνοούμε τον ρόλο του εξελικτικού παρελθόντος μας. Η εξέλιξη αποδεικνύεται λοιπόν ότι μας οδήγησε σε ένα ανθρωπιστικό μονοπάτι και ότι τελικά συνδεόμαστε πέρα και πάνω από όλα με την κοινή μας ανθρωποσύνη. Μάλλον αυτή πρέπει να την ξαναθυμηθούμε...

ΠΛΑΙΣΙΟ 1: Who is who

Ο Νικόλας Α. Χρηστάκης είναι καθηγητής Κοινωνικής και Φυσικής Επιστήμης στο Πανεπιστήμιο Γέιλ (φέρει μάλιστα τον τίτλο «καθηγητής Sterling» που αποτελεί τον υψηλότερο ακαδημαϊκό βαθμό στο Γέιλ) όπου κατέχει θέσεις στα Τμήματα Κοινωνιολογίας, Οικολογίας και Εξελικτικής Βιολογίας, Στατιστικής και Επιστήμης Δεδομένων, Βιοϊατρικής Μηχανικής και Ιατρικής. Επί πολλά χρόνια έχει διδάξει στο Πανεπιστήμιο Χάρβαρντ και στο Πανεπιστήμιο του Σικάγου. Επίσης εργάστηκε ως νοσοκομειακός γιατρός σε υποβαθμισμένες κοινότητες του Σικάγου και της Βοστώνης έως το 2011. Το 2009 το περιοδικό «Time» τον συμπεριέλαβε στον κατάλογο των εκατό ανθρώπων με τη μεγαλύτερη επιρροή στον πλανήτη. Το 2009 και το 2010 το περιοδικό «Foreign Policy» τον συμπεριέλαβε στον κατάλογο των εκατό πλέον σημαινόντων στοχαστών στον κόσμο. Σήμερα περνά τον περισσότερο χρόνο του στο Εργαστήριο Ανθρώπινης Φύσης όπου η ομάδα του διερευνά ένα ευρύ σύνολο ιδεών μεταξύ των οποίων περιλαμβάνονται η κατανόηση των εξελικτικών, γενετικών και φυσιολογικών βάσεων της φιλίας, η ενθάρρυνση των κατοίκων χωριών σε αναπτυσσόμενες χώρες (συγκεκριμένα στην Ονδούρα, την Ινδία και την Ουγκάντα) να υιοθετήσουν νέες πρακτικές δημόσιας υγείας, η χαρτογράφηση κοινωνικών δικτύων σε διάφορα περιβάλλοντα ανά τον κόσμο, η ταξινόμηση ατόμων σε διαδικτυακές ομάδες ώστε να συμπεριφέρονται καλύτερα (για παράδειγμα να συνεργάζονται περισσότερο και να είναι πιο ειλικρινή), η ανάπτυξη τεχνητής νοημοσύνης που βοηθά τους ανθρώπους να αντιμετωπίζουν προκλήσεις στη συλλογική δράση, η διερεύνηση των κοινωνικών αλληλεπιδράσεων στο ανθρώπινο μικροβίωμα κ.α. Όταν δεν βρίσκεται στο εργαστήριο, ο καθηγητής διδάσκει στο Πανεπιστήμιο Γέιλ.

ΠΛΑΙΣΙΟ 2: Πρόγραμμα παρουσιάσεων

Το πρόγραμμα των παρουσιάσεων του βιβλίου στη χώρα μας:

•    Αθήνα: Μουσείο Μπενάκη, Πειραιώς 138, την Τρίτη 15 Οκτωβρίου, 19:00-21:00.
•    Ηράκλειο, Κρήτη: Μουσείο Φυσικής Ιστορίας, Λεωφόρος Σοφοκλή Βενιζέλου, την Παρασκευή 18 Οκτωβρίου, 19:00-21:00.
•    Θεσσαλονίκη, Βιβλιοπωλείο Public, Τσιμισκή 24, τη Δευτέρα 21 Οκτωβρίου, 19:00-21:00.

ΠΛΑΙΣΙΟ 3: Εικονικές κοινωνίες... εργαστηρίου

Στο εργαστήριο του καθηγητή Χρηστάκη λαμβάνουν χώρα συνεχώς κοινωνικά πειράματα που ρίχνουν φως σε πλήθος κοινωνικών φαινομένων με έναν άκρως hi-tech τρόπο.
«Εχουμε δημιουργήσει ένα ειδικό λογισμικό (μπορεί κάποιος να μάθει για αυτό στην ηλεκτρονική διεύθυνση breadboard.yale.edu) το οποίο επιτρέπει τη διενέργεια κοινωνικών μελετών online στις οποίες συμμετέχουν διαδικτυακοί χρήστες. Μέσα από αυτό το λογισμικό ‘γεννιούνται’ εικονικές κοινωνίες που βοηθούν τόσο εμάς όσο και επιστήμονες από άλλα πανεπιστήμια που έρχονται σε εμάς για να διεξαγάγουν τις μελέτες τους στη δικτυακή πλατφόρμα να κατανοήσουν βαθιά πολλές και διαφορετικές κοινωνικές διεργασίες. Μπορούμε να δημιουργήσουμε παροδικές διαφορετικές δομές και κοινωνίες στις οποίες συμμετέχουν χιλιάδες άτομα και να δούμε σε πολύ σύντομο χρόνο πώς λειτουργούν. Για παράδειγμα μπορούμε να δημιουργήσουμε κοινωνίες στις οποίες τα χρήματα κατανέμονται ίσα σε όλους και άλλες στις οποίες ο πλούτος υπάρχει μόνο σε ένα μέρος της διαδικτυακής κοινωνίας. Έτσι βλέπουμε πώς αλληλεπιδρούν μεταξύ τους οι συμμετέχοντες ανάλογα με τις συνθήκες. Μάλιστα σε ό,τι αφορά το θέμα του πλούτου στις κοινωνίες, δημοσιεύσαμε σχετική μελέτη στο Nature το 2015 από την οποία προέκυψε ότι τελικώς δεν παίζει τόσο ρόλο πώς κατανέμεται ο πλούτος αλλά πόσο ‘ορατός’ είναι από τους άλλους ο πλούτος του διπλανού τους» σημειώνει ο καθηγητής. Η τεχνολογία γίνεται λοιπόν «συνεργάτης» και στις κοινωνικές μελέτες.

ΕΝΘΕΤΟ: Είπαν για το βιβλίο

Μερικές μόνο από τις δηλώσεις που έκαναν εξέχοντες επιστήμονες για το Προσχέδιο

• «Ο Χρηστάκης συγκεντρώνει τις δυνάμεις της φιλοσοφίας, της ιστορίας, της ανθρωπολογίας, της κοινωνιολογίας, της γενετικής και της εξελικτικής βιολογίας για να εκφράσει ένα εξαιρετικά αισιόδοξο επιχείρημα: έχουμε προγραμματιστεί από την εξέλιξη να είμαστε καλοί. Σε μια στιγμή όπου η σκοτεινή ιστορία των αρχών του 20ού αιώνα αρχίζει ξαφνικά να μοιάζει πάλι επίκαιρη, είναι ανακούφιση κάποιος να μας θυμίζει γιατί τόσες προσπάθειες ανασχεδιασμού της κοινωνίας έχουν αποτύχει —και για ποιον λόγο τελικά κυριαρχεί πάντοτε η καλύτερη πλευρά της ανθρώπινης φύσης».
—Anne Applebaum, δημοσιογράφος και ιστορικός, καθηγήτρια στη Σχολή Οικονομικών του Λονδίνου

• «Αρχίστε να το διαβάζετε για τις συγκλονιστικές ιστορίες σχετικά με τα ναυάγια, τα κοινόβια και τα προκεχωρημένα φυλάκια στην Ανταρκτική. Θα συνεχίσετε να το διαβάζετε για την κοινωνιολογία των δικτύων. Καθώς η κοινωνική συνδετικότητα και ο ρυθμός των αλλαγών αυξάνονται κατά τον 21ο αιώνα, ο Χρηστάκης αναδεικνύεται στον απαραίτητο οδηγό και το Προσχέδιο σε βασικό βιβλίο. Είναι απολαυστικό ανάγνωσμα αλλά και μια προειδοποίηση για τις προκλήσεις που ενέχει η δημιουργία νέων κοινωνιών και θεσμών εντός των οποίων θα μπορούν να ευημερήσουν οι άνθρωποι».
—Jonathan Haidt, καθηγητής κοινωνικής ψυχολογίας, Πανεπιστήμιο της Νέας Υόρκης

• «Ο Χρηστάκης παρουσιάζει στο ευρύ κοινό την πιο διάσημη θεωρία του: ο τύπος των κοινωνιών που δημιουργούν τόσο οι άνθρωποι όσο και τα ζώα υπαγορεύεται από το γενετικό προφίλ τους. Χρησιμοποιώντας πληθώρα παραδειγμάτων, από την κοινωνική συμπεριφορά των δελφινιών και των χιμπαντζήδων έως τη δική μας συμπεριφορά σε αμέτρητα περιβάλλοντα, μαζί με μια μεγάθυμη ματιά στο δικό του παρελθόν, ο Χρηστάκης μάς θυμίζει ότι η ηγεσία, η φιλία και οι ομαδικές τάσεις έχουν τις ρίζες τους στον πιο θεμελιώδη μηχανισμό της βιολογικής μας κατηγοριοποίησης: τη φυσική επιλογή {...}».
—Hope Jahren, καθηγήτρια γεωχημείας και γεωβιολογίας, Πανεπιστήμιο του Όσλο

• «Στα μέσα μαζικής επικοινωνίας ζούμε με έναν καθημερινό καταιγισμό ειδήσεων που μας διαιρούν —οι διαφορές μεταξύ ατόμων, ομάδων και ολόκληρων κοινωνιών φαίνεται ότι καθορίζουν τον τρόπο αλληλεπίδρασής μας. Καλύπτοντας ένα ευρύ φάσμα της ανθρώπινης ιστορίας και έχοντας βαθιά γνώση της γενετικής και των κοινωνικών επιστημών, ο Χρηστάκης μάς οδηγεί σε ένα διαφορετικό μονοπάτι, εξίσου σημαντικό και επίκαιρο. Είτε στις κοινωνίες των κυνηγών-τροφοσυλλεκτών είτε στις εταιρείες της Σίλικον Βάλεϊ, όλοι μας συνδεόμαστε με τους κοινούς δεσμούς της ανθρώπινης υπόστασης. Στο Προσχέδιο, ο Χρηστάκης μάς δείχνει ότι είμαστε κάτι παραπάνω από διχαστικοί και διασπαστικοί· είμαστε προγραμματισμένοι να δημιουργούμε κοινωνίες και να ευημερούμε σε αυτές, βασιζόμενοι στη συνεργασία, στη μάθηση και στην αγάπη».
—Neil Shubin, καθηγητής οργανισμικής και εξελικτικής βιολογίας, Πανεπιστήμιο του Σικάγου

• «Ως ιστορικός, τείνω να δίνω περισσότερη έμφαση στην πιο σκοτεινή πλευρά της ανθρώπινης φύσης —την εντυπωσιακή μας ικανότητα ως είδος να κάνουμε πολέμους και επαναστάσεις, να καταλαμβανόμαστε από μανία και πανικό. Ως γιατρός και κοινωνικός επιστήμονας, ο Χρηστάκης είναι εδώ για να μου πει να χαλαρώσω. “Υπάρχουν περισσότερα πράγματα που μας ενώνουν παρά μας χωρίζουν”, υποστηρίζει σε αυτό το ιδιαίτερα εμπεριστατωμένο και συναρπαστικό βιβλίο, “και η κοινωνία είναι κατά βάση καλή”. Αν, όπως εγώ, αντιδράτε στον ισχυρισμό του με σκεπτικισμό, σας περιμένει μια έκπληξη. Ο Χρηστάκης θα αλλάξει την οπτική σας για τον άτριχο πίθηκο».
—Niall Ferguson, καθηγητής ιστορίας, Πανεπιστήμιο Harvard

• «Ένα εκπληκτικό και ευανάγνωστο βιβλίο, γεμάτο αισιοδοξία για το είδος μας. [...]».
—Bill Gates, www.gatesnotes.com (27/07/2019)

Το Βήμα της Κυριακής, BHMA Science, 15 Σεπτεμβρίου 2019