της Έμυς Ντούρου

για το βιβλίο: Νίκολας Χρηστάκης, Προσχέδιο

Έφτασα στην Αθήνα δύο η ώρα χτες τη νύχτα. Όταν πήγα να πάρω ταξί δεν θυμόμουν ούτε μία ελληνική λέξη και αυτό με έκανε να θυμώσω πολύ με τον εαυτό μου. Σιγά σιγά ξαναθυμάμαι τα ελληνικά μου, μέχρι το βράδυ πιστεύω ότι θα τα μιλάω πολύ καλύτερα» λέει ο Νίκολας Α. Χρηστάκης στη συζήτηση που είχαμε στα ελληνικά κατά τη συνάντησή μας στο Public του Συντάγματος μία μέρα πριν από την παρουσίαση του βιβλίου του «Προσχέδιο – Οι εξελικτικές ρίζες μιας καλής κοινωνίας» στο Μουσείο Μπενάκη.

Καθηγητής Κοινωνικής και Φυσικής Επιστήμης στο Πανεπιστήμιο του Γέιλ (όπου κατέχει θέσεις στα τμήματα της Κοινωνιολογίας, της Οικολογίας και Εξελικτικής Βιολογίας, της Στατιστικής και Επιστήμης Δεδομένων, της Βιοϊατρικής Μηχανικής και της Ιατρικής), ένας από τους 100 πιο επιδραστικούς ανθρώπους του πλανήτη σύμφωνα με το περιοδικό «Time» (2009) και από τους πλέον σημαίνοντες στοχαστές σύμφωνα με το περιοδικό «Foreign Policy» (2009 & 2010), ο Νίκολας Α. Χρηστάκης στο δεύτερο βιβλίο του που κυκλοφορεί στα ελληνικά (μετά το «Συνδεδεμένοι» που είχε γράψει μαζί με τον Τζέιμς Χ. Φόουλερ) παρουσιάζει το αποτέλεσμα των ερευνών του πάνω στη φωτεινή πλευρά της βιολογικής μας κληρονομιάς, την έμφυτη τάση μας δηλαδή να δημιουργούμε καλές κοινωνίες.

Είμαστε προγραμματισμένοι από τη φύση να δημιουργούμε καλές κοινωνίες;
Για πολύ καιρό οι επιστήμονες και οι πολίτες επικεντρώθηκαν στις κακές πλευρές της εξελικτικής κληρονομιάς μας, δηλαδή στις παρορμήσεις μας που αφορούν τον εγωισμό και τη βία, την προκατάληψη και το μίσος. Η εξέλιξη όμως μας έχει δώσει την ικανότητα για θετικά χαρακτηριστικά όπως είναι η αγάπη, η φιλία και η συνεργασία. Αυτό που προσπαθώ να αποδείξω στο βιβλίο είναι ότι οι συγκεκριμένες τάσεις είναι πιο δυνατές από τις άλλες. Αν για παράδειγμα κάθε φορά που σας πλησίαζα μου λέγατε ψέματα ή επιχειρούσατε να με σκοτώσετε, τότε θα ήταν καλύτερα να μείνω μακριά σας, να ζούσα σαν μη κοινωνικό ον. Οπότε δημιουργούμε κοινωνίες, γιατί τα οφέλη από την κοινωνική ζωή είναι μεγαλύτερα από τις ζημίες.

Δηλαδή οι κοινωνίες που φτιάχνουμε σε μεγάλο βαθμό εξαρτώνται από τα γονίδιά μας;
Η εξελικτική κληρονομιά μας μας έχει δώσει τη ικανότητα να δημιουργούμε καλές κοινωνίες, οι οποίες ωστόσο επηρεάζονται από την τεχνολογία, την κουλτούρα, τα πολιτικά συστήματα. Δεν είναι υγιείς όλες οι κοινωνίες ούτε σε κάθε ιστορική στιγμή ζούσαμε σε λειτουργικές κοινωνίες. Τα γονίδια επηρεάζουν όχι μόνο το σώμα, όχι μόνο το μυαλό και τις συμπεριφορές μας αλλά και τους τρόπους με τους οποίους δημιουργούμε κοινωνίες. Το γεγονός ότι τα γονίδια παίζουν ρόλο στο σώμα μας δεν σημαίνει ότι ένα υγιές σώμα εξαρτάται μόνο από αυτό. Αν για παράδειγμα κάποιος μεγαλώσει σε μια εποχή κατά την οποία υπάρχει έλλειψη τροφής το σώμα του θα αντιμετωπίσει προβλήματα. Το ίδιο μπορεί να συμβεί αν κάποιος μεγαλώσει σε μολυσμένο περιβάλλον. Αντιστοίχως το ίδιο συμβαίνει για παράδειγμα στη Β. Κορέα, όπου η πολιτική κατάσταση καθορίζει την εξέλιξη της κοινωνίας.

Μια από τις βασικές προϋποθέσεις για τη δημιουργία μιας υγιούς κοινωνίας είναι οι ατομικές ελευθερίες. Από την άλλη όμως, κάθε κοινωνία, ακόμη και η πιο δημοκρατική, επιχειρεί να τις θέσει σε συγκεκριμένο πλαίσιο.
Είναι κάπως παράδοξο ότι για να φτιάξουμε κοινωνίες πρέπει να είμαστε ατομικοί άνθρωποι. Για να μπορούμε να συνεργαστούμε πρέπει πρώτα να έχουμε την ικανότητα να εκφράσουμε την ιδιαιτερότητά μας. Στην αρχαία κοινωνία –γιατί σε αυτήν αναφέρομαι και όχι στη σημερινή όπου έχουμε αστυνομία, δικαστήρια και δημοσιογράφους– είχαμε ελεύθερη βούληση αλλά πάντοτε αυτή ερχόταν σε αντίθεση με τους άλλους. Δεν είναι παράλογο αυτό.

Νιώθουμε χαμένοι στις μεγάλες κοινωνίες; Προτιμούμε να ζούμε σε μικρότερες κοινότητες;
Γενικά θα έλεγα ναι. Αλλά έχουμε αναπτύξει μηχανισμούς ώστε να μειώνουμε την αίσθηση της κλίμακας. Ο λόγος που έχουμε την ικανότητα να κάνουμε φίλους είναι για να νιώθουμε ότι μειώνεται το μέγεθος της κοινωνίας. Εσείς για παράδειγμα δεν έχετε φίλους παντού. Η Αθήνα όπου ζείτε είναι τεράστια, η δική σας κοινωνία όμως είναι οι φίλοι σας. Η γιαγιά μου μεγάλωσε στην Πόλη και ήταν κοριτσάκι στις αρχές του 20ού αιώνα. Όταν τη ρωτούσες πόσες φίλες είχε όταν ήταν για παράδειγμα 10 χρόνων απαντούσε ότι είχε μία δύο με τις οποίες διατηρούσε πιο στενές σχέσεις και συνολικά η παρέα της αποτελούνταν από τέσσερις πέντε. Αν ρωτούσες την κόρη μου εκατό χρόνια μετά και παρότι κάνει χρήση iPhone θα σου έδινε την ίδια απάντηση. Αυτή την ικανότητα να ζούμε έτσι και να μην έχουμε χίλιους φίλους μας την έχει δώσει η εξέλιξη.

Κατά καιρούς έχουν γίνει προσπάθειες να δημιουργηθεί η ιδανική κοινωνία μέσα από τον κοινοτισμό, όπως τα αμερικανικά ουτοπικά πειράματα. Όχι σπάνια τέτοιου είδους κοινότητες απαγόρευαν το σεξ. Τι προσπαθούσαν να διαφυλάξουν με αυτό τον τρόπο;
Μια από τις προκλήσεις που αντιμετωπίζει μια κοινότητα είναι η σύνδεση των μελών με την εξουσία. Οπότε σε μια τέτοια κοινωνία η αγάπη για την οικογένεια μπορεί να είναι απειλή. Αν αγαπάς τον σύζυγό σου ή τον φίλο σου περισσότερο από τον ηγέτη αποτελεί πρόβλημα στη Βόρεια Κορέα ή την κομμουνιστική Κίνα. Οι προσωπικές σχέσεις –σεξουαλικές ή φιλικές– αποτελούν απειλή για τα ολοκληρωτικά καθεστώτα. Η Στάζι στην Ανατολική Γερμανία κατάφερε να κάνει όλους τους πολίτες να νιώθουν καχύποπτοι σε σχέση με όλους τους υπολοίπους. Όταν χάσεις την εμπιστοσύνη στον φίλο και στην οικογένειά σου θα αναζητήσεις ασφάλεια στην κεντρική εξουσία. Η πλήρης απαγόρευση του σεξ, όπως συνέβη στην κοινότητα των Σέικερ, είναι η μια όψη του νομίσματος· στην άλλη βρίσκεται το «σεξ με όλους». Και οι δύο αυτές προσεγγίσεις είναι απόρροια της ίδιας αντίληψης.

Οι φίλοι μας είναι συνήθως άνθρωποι που μας μοιάζουν, όπως γράφετε. Για ποιον λόγο συμβαίνει αυτό;
Αξιοποιούμε τους φίλους μας σαν ευρετικά, σαν εργαλεία δηλαδή με τα οποία ερευνούμε και ανακαλύπτουμε τον κόσμο. Φερ’ ειπείν, διαλέγετε έναν φίλο που σας μοιάζει γονιδιακά. Αυτό σημαίνει ότι θα προτιμούσε να ζει σε μέρη που θα ήταν καλά και για σας. Αν έτρωγε ένα κόκκινο μούρο και πέθαινε, εσείς θα το βλέπατε και θα σκεφτόσασταν ότι ίσως αυτό να συνέβαινε και σ’ εσάς. Οι φίλοι μας λειτουργούν σαν προέκτασή μας, γι’ αυτό τον λόγο μάλλον η εξέλιξη μας έχει δώσει την ικανότητα να προτιμούμε για φίλους ανθρώπους που μας ταιριάζουν. Ωστόσο, οι ανθρώπινες ομάδες κάποιες φορές δεν πρέπει να αποτελούνται από άτομα με ίδιες ικανότητες, ώστε να μπορούν να αντεπεξέρχονται σε καταστάσεις που απαιτούν σύνθεση ικανοτήτων.

Η ανάγκη μας να έχουμε φίλους είναι κατανοητή. Για ποιον λόγο όμως κάνουμε εχθρούς;
Δεν το γνωρίζω, ωστόσο με γοητεύει το γεγονός και μόνο ότι έχουμε εχθρούς. Έχω μερικές τρελές ιδέες για ποιον λόγο τους χρειαζόμαστε και τις ερευνούμε στο εργαστήριό μου. Μια από τις ιδέες αυτές αφορά τις ελκτικές και απωθητικές δυνάμεις στη φύση. Το ερώτημα που προκύπτει είναι τι ρόλο μπορεί να παίζουν οι απωθητικές δυνάμεις στις ανθρώπινες σχέσεις. Το γεγονός ότι δημιουργούνται ομάδες οι οποίες στο εσωτερικό τους αναπτύσσουν ελκτικές δυνάμεις αλλά απωθητικές με άλλες ομάδες ίσως παίζει ρόλο στην ανακοπή της διάδοσης των επιδημιών.

Documento, 20 Οκτωβρίου 2019