του Θοδωρή Γεωργακόπουλου

για το βιβλίο: Daniel Kahneman, Σκέψη, αργή και γρήγορη


Τις προάλλες ρώτησα τους αναγνώστες του site μου να μου απαντήσουν σε ένα απλό ερώτημα: Αν ήσουν ο βασιλιάς του σύμπαντος και ήθελες να σώσεις την Ελλάδα, ποιο θα ήταν το ένα πράγμα που θα άλλαζες; Η απάντηση ήταν ελεύθερη, όποιος ήθελε έγραφε ό,τι του ερχόταν. Ως εκ τούτου, κάποιες από τις περίπου 150 απαντήσεις που συγκεντρώθηκαν σε δύο ημέρες ήταν λιγότερο προφανείς από άλλες (“θα κατέβαζα τη μέση θερμοκρασία της χώρας κατά 2 βαθμούς”). Ένα σεβαστό 8%, όμως, δήλωσε ότι η μία αλλαγή που χρειάζεται η χώρα έχει να κάνει με το θέμα της δικαιοσύνης. Ένα άλλο 17% έθιξε το πολύ σοβαρό θέμα της παιδείας ως προτεραιότητα, με διάφορες προσεγγίσεις.

Κανένα από αυτά τα θέματα δεν πλησίασε όμως το ένα πράγμα που δήλωσαν σχεδόν οι μισοί από αυτούς που έγραψαν απάντηση ότι θα άλλαζαν.

“Οι Έλληνες”.

Το 45% χαρακτήριζε ως το σημαντικότερο πρόβλημα της χώρας που πρέπει να διορθωθεί άμεσα, τους πολίτες της. Αυτή η άποψη γράφτηκε με διάφορους τρόπους. Η λέξη “νοοτροπία” αναφέρθηκε σε δώδεκα απαντήσεις. Κάποιοι ήταν πολύ συγκεκριμένοι (“κατάσχεση οχήματος όταν ο οδηγός πετάει το τσιγάρο από το παράθυρο”), άλλοι ήταν κάπως πιο απόλυτοι (“ανταλλαγή πληθυσμού, για παράδειγμα με τη Δανία”), άλλοι πιο δημιουργικοί («θα έβρισκα κάποιο cheat code, ώστε το κοινωνικό κεφάλαιο της χώρας να αυξηθεί κατά μια τάξη μεγέθους”). Τελικά όμως όλοι αυτοί έλεγαν το ίδιο: Υπάρχει πρόβλημα με τους πολίτες/ψηφοφόρους.

Το συμπέρασμα από αυτό το μικρό πείραμα είναι ότι σε ένα υποσύνολο ενός κοινού με πολύ συγκεκριμένα χαρακτηριστικά (αναγνώστες του site μου), υπάρχει αναπάντεχα έντονη και κατοχυρωμένη η αντίληψη ότι η ευθύνη των πολιτών της χώρας για την κατάσταση της χώρας είναι πολύ μεγάλη. Αυτό δεν είναι έντονα προφανές στην ευρύτερη κοινωνία, καθώς η αφήγηση που προβάλλεται από πηγές που κατά κανόνα έχουν συμφέρον να κολακεύουν και να κατευθύνουν (πολιτικά κόμματα, media, έμποροι ιδεολογιών), τείνει να δίνει έμφαση στις ευθύνες εξωτερικών εχθρών (οι Γερμανοί, η Μέρκελ, οι δωσίλογοι, οι πολιτικοί αντίπαλοι, οποιοσδήποτε εκτός από “εμάς”). Μα είμαι σίγουρος ότι, ακόμα και υποσυνείδητα, ένα ίχνος αυτογνωσίας υπάρχει ακόμα και στον πιο αγανακτισμένο ψηφοφόρο του Άκη Τσοχατζόπουλου.

Αυτό που λείπει σίγουρα, όμως είναι το επόμενο βήμα: Γιατί;

Αν φταίμε, γιατί φταίμε; Γιατί εμείς; Γιατί οι Ιρλανδοί και οι Πορτογάλοι και οι Κύπριοι βγαίνουν από τα μνημόνια κι εμείς δε μπορούμε; Γιατί 18 χώρες —πολλές φτωχότερες από τη δικιά μας— είναι από την από εκεί πλευρά κι εμείς είμαστε μόνοι μας από εδώ; Τι κάνουμε εμείς λάθος; Ή μάλλον, για να το γράψω πιο σωστά: Τι κάνουμε εμείς πιο λάθος από τους άλλους;

Η αλήθεια είναι όλοι οι άνθρωποι, ως είδος, είμαστε πάρα πολύ κακοί στο θέμα της λήψης αποφάσεων. Είμαστε λίγο τούβλα, ντουβάρια, κουτορνίθια. Γενετικά διαφέρουμε από τους χιμπατζήδες λιγότερο από ό,τι οι αφρικανικοί ελέφαντες διαφέρουν από τους ασιατικούς ελέφαντες. Είμαστε πίθηκοι χωρίς τρίχες, βασικά. Συνήθως, ως είδος, κάνουμε βλακείες.

Γιατί όμως οι Δανοί κάνουν συγκριτικά λιγότερες βλακείες; Γιατί οι Φινλανδοί μπορούν σε λιγότερο χρόνο να φτιάξουν ένα καλύτερο κράτος από ό,τι εμείς;

Πολλά βιβλία έχουν γραφτεί για τον τρόπο με τον οποίο σκέφτονται και αποφασίζουν τα ανθρώπινα όντα, και πιθανότατα το διασημότερο είναι το “Thinking Fast And Slow” του νομπελίστα ψυχολόγου Ντάνιελ Κάνεμαν. Ο Κάνεμαν, κυρίως μαζί με το συνεργάτη του Έιμος Τβέρσκι, μελέτησε εντατικά το μηχανισμό λήψης αποφάσεων των ανθρώπινων όντων και κατέληξε σε μερικά πολύ ενδιαφέροντα συμπεράσματα. Το συγκεκριμένο βιβλίο παρουσιάζει αναλυτικά παραδείγματα που αποδεικνύουν πόσο άλλα αντί άλλων είναι τα μυαλά μας και πώς επηρεάζεται ο τρόπος που σκεφτόμαστε από κάθε τι άσχετο σε βαθμό που να λες, δε γίνεται, δεν είναι δυνατό αυτό το είδος να έχει πάει στο φεγγάρι, να έχει φτιάξει το Google. Αναλογιστείτε, ας πούμε, το παράδειγμα με τους Γερμανούς δικαστές. Ερευνητές πήγαν σε έμπειρους Γερμανούς δικαστές και τους παρουσίασαν την υπόθεση μιας γυναίκας που είχε συλληφθεί για κλοπή σε ένα κατάστημα. Στη συνέχεια τους έδωσαν ένα ζάρι. Το ζάρι έφερνε αποκλειστικά ένα από δύο νούμερα: Το τρία ή το εννιά. Αμέσως μετά οι ερευνητές ρώτησαν τους δικαστές πόσο μεγαλύτερη ή μικρότερη ποινή σε μήνες από το νούμερο που έφερε το ζάρι θα επιδίκαζαν στη γυναίκα που είχε συλληφθεί. Οι δικαστές που είχαν φέρει νούμερο εννιά θα επιδίκαζαν κατά μέσο όρο ποινή 8 μηνών στη γυναίκα. Οι δικαστές που είχαν φέρει νούμερο τρία ξέρετε τι ποινή θα της επιδίκαζαν; 5 μήνες. Η γνώμη τους ήταν εντυπωσιακά διαφορετική, μόνο και μόνο επειδή ένα ζάρι είχε φέρει ένα άσχετο, τυχαίο νούμερο και το είδαν.

Τόσο άλλα αντί άλλων είναι το ανθρώπινο μυαλό.

Ο Κάνεμαν έδειξε ότι υπάρχουν δύο είδη σκέψης: Η γρήγορη και η αργή. Ονομάτισε τα δύο είδη “σύστημα 1” και “σύστημα 2” και ανέλυσε το πως λειτουργούν. Το “1” είναι η γρήγορη, συναισθηματική, ενστικτώδης σκέψη, που γίνεται αυτόματα σε απάντηση σε ένα ερέθισμα. Το “2” είναι η αργή, λογική σκέψη, που είναι πιο σπάνια και δύσκολη, και πιο κοπιώδης. Και τα δύο συστήματα είναι ατελή, γεμάτα με δυσλειτουργίες, σφάλματα και λογικά χάσματα. Πολλά από αυτά τα διαβάζει κανείς αναλυμένα και οι αντιστοιχίες με τις αποφάσεις που βλέπει να λαμβάνονται γύρω του είναι επώδυνα προφανείς. Πολλές φορές, ας πούμε, αν το μυαλό αντιμετωπίζει ένα ερώτημα που είναι δύσκολο και δεν μπορεί να απαντήσει, σπεύδει να στρέψει την προσοχή του σε ένα άλλο ερώτημα, συγγενικό με το πρώτο, αλλά πιο εύκολο. “Πώς θα λύσουμε τα προβλήματα της Ελλάδας” είναι μια πολύ δύσκολη ερώτηση. “Τι είναι αυτό που μας ενοχλεί σήμερα στην Ελλάδα” είναι μια άλλη ερώτηση, συγγενής, αλλά πολύ πιο εύκολη. Το μυαλό (και των κυβερνώντων μας) μπορεί να χρησιμοποιεί την απάντηση στη δεύτερη για να απαντήσει και στην πρώτη. Αυτό λέγεται “διαισθητική ευρετική” και το κάνουμε όλοι συνέχεια. Επίσης, αν συμπαθούμε κάποιον τείνουμε να έχουμε καλή γνώμη και για οτιδήποτε (εμφάνιση, φωνή, λόγος) έχει σχέση με αυτόν σε παράλογο βαθμό. Αυτό λέγεται “halo effect” και είναι ένας από τους πιο συνηθισμένους μηχανισμούς προκαταλήψεων, και επίσης η εξήγηση για διάφορα φαινόμενα όπως ο Ανδρέας Παπανδρέου, ο Ούγο Τσάβες και ο Τζάστιν Μπίμπερ. Το άλλο με τους Γερμανούς δικαστές, που σου λένε ένα άσχετο νούμερο κι αυτό επηρεάζει δραματικά τη γνώμη σου για άσχετα πράγματα, λέγεται anchoring. Υπάρχουν ένα σωρό τέτοια bugs στο ανθρώπινο μυαλό.

Αυτά τα ελαττωματικά συστήματα σκέψης, ωστόσο, είναι κοινά σε όλους τους ανθρώπους. Και εμείς και οι Δανοί τα έχουμε τα bugs στο κεφάλι από τη φύση μας. Γιατί αποφασίζουμε εμείς χειρότερα;

Η απάντηση μπορεί να έχει να κάνει με την αναλογία χρήσης των συστημάτων σκέψης. Όλοι οι άνθρωποι —και ενδεχομένως και κάποιοι χιμπατζήδες— μοιραζόμαστε τα δύο συστήματα σκέψης που προτείνει ο Κάνεμαν, αλλά μπορεί εμείς εδώ, οι Έλληνες, ποιος ξέρει γιατί, ίσως επειδή εδώ κάνει περισσότερη ζέστη, να χρησιμοποιούμε περισσότερο το “σύστημα 1” από ό,τι οι άλλοι. Είμαστε ταυτόχρονα περισσότερο συναισθηματικοί και ενστικτώδεις, λιγότερο λογικοί. Γι’ αυτό αποφασίζουμε για όλα τα θέματα πιο γρήγορα, πιο βιαστικά, χωρίς πολλά πολλά, με βάση μόνο πρότυπα που αναγνωρίζουμε.

Αυτό, βέβαια, δεν είναι επιστημονικά τεκμηριωμένο, έτσι μου ’ρθε, διαβάζοντας το πολύ ωραίο βιβλίο και ταυτόχρονα δηλώσεις του Γιάνη Βαρουφάκη και τα πεπραγμένα της Ζωής Κωνσταντοπούλου στο ίντερνετ. Έχει μια λογική, όμως, έτσι δεν είναι; Δε συμφωνείτε; Δεν είναι η ζωή εδώ πια σα μια σισσύφεια δοκιμασία, σα να ρίχνουμε όλοι μαζί συνέχεια ένα ζάρι και να αποφασίζουμε στρεβλά και λανθασμένα σε όλα;


Η Καθημερινή, 6 Μαρτίου 2015