Του Παναγιώτη Τσιαμούρα

για το βιβλίο: Martha Nussbaum, Δικαιοσύνη για τα ζώα

Όσοι καταγίνονται συστηματικά και σε βάθος με το ζήτημα των μη ανθρώπινων ζωών —από φιλοσοφική, πολιτική, κοινωνική κ.λπ. σκοπιά— έχουν απόλυτη επίγνωση ότι πρόκειται για πολύπλευρο και ακανθώδες ζήτημα, το οποίο δεν μπορεί και δεν πρέπει να αντιμετωπίζεται με αφορισμούς, με υπεραπλουστεύσεις, με τσιτάτα: απαιτεί σοβαρό, νηφάλιο, απροκατάληπτο διάλογο, πολλές προσεγγίσεις, πολλά βλέμματα, πολλά ερμηνευτικά εργαλεία. Από την άποψη αυτή δεν μπορούμε παρά να χαιρετίσουμε τη μετάφραση του πρόσφατου έργου της Μάρθας Νούσμπαουμ, Δικαιοσύνη για τα ζώα. Η συλλογική μας ευθύνη (μετάφραση-επιστημονική επιμέλεια: Αθ. Αναγνωστόπουλος, Νεφ. Κατσαφούρου, Αζ. Καραμανλίδης, Αλ. Μάμαλης)

Η Νούσμπαουμ έχει αναπτύξει μια ιδιαίτερη θεωρία των μη ανθρώπινων ζωών, την «προσέγγιση των ικανοτήτων», σύμφωνα με την οποία όχι μόνο στην ανθρώπινη αλλά και σε κάθε άλλη μορφή ζωής θα πρέπει να αναγνωρίσουμε αξιοπρέπεια, βαθιές ανάγκες και ικανότητες. Η φιλόσοφος υποστηρίζει πως οφείλουμε να σεβόμαστε τα υπόλοιπα όντα πρωτίστως ως αυτοσκοπούς, ως εγγενείς αξίες, και γι’ αυτό είμαστε υποχρεωμένοι να τα προστατεύουμε τόσο ως έλλογα όσο και ως αισθανόμενα όντα. Κατά την ίδια, οφείλουμε να αναγνωρίσουμε την ύπαρξη ποικίλων μορφών ζωής, με διαφορετικές ικανότητες, οι οποίες ενδεχομένως διαφέρουν εντελώς από τις δικές μας, αλλά που σε κάθε περίπτωση είναι απαραίτητο να διευκολύνουμε, ώστε να αναπτυχθούν.

Η θεωρία των ικανοτήτων δεν κατατάσσει τα ζώα ανάλογα με την ομοιότητά τους προς τον άνθρωπο, ούτε απαιτεί ειδικά προνόμια για όσα ζώα θεωρούνται ότι είναι «σαν εμάς», όπως συμβαίνει με άλλες θεωρητικές προσεγγίσεις. Διατυπώνει, μάλιστα, το επιχείρημα ότι η ανθρώπινη μορφή ζωής δεν έχει καμία σημασία, όταν σκεφτόμαστε τι χρειάζεται και τι αξίζει κάθε είδος ζώου. Εκείνο που έχει σημασία είναι οι δικές τους μορφές ζωής. Για τη Νούσμπαουμ χρειάζεται να διευρύνουμε τους ορίζοντές μας, να διδαχτούμε, και όχι να φανταζόμαστε ότι τα ζώα είναι κάτι σαν κατώτεροι άνθρωποι που επιζητούν μια διαβίωση λίγο πολύ σαν τη δική μας: κάθε πλάσμα ικανό να διαθέτει υποκειμενική οπτική για τον κόσμο και να αισθάνεται πόνο και ευχαρίστηση πρέπει να έχει την ευκαιρία να ευημερήσει σε μια μορφή ζωής χαρακτηριστική του είδους του. Υπό την οπτική αυτή, δεν θα πρέπει να μας ενδιαφέρει μόνο αν ένα ζώο υποφέρει ή όχι, αλλά και αν ευημερεί σε περιβάλλον που του ταιριάζει: τα ζώα χρειάζονται κοινωνική αλληλεπίδραση, συχνά με μεγάλες ομάδες άλλων ζώων του είδους τους· χρειάζονται επάρκεια χώρου για να μετακινούνται, καθώς και παιχνίδι και ερεθίσματα. Γιατί «κανείς δεν θα επέλεγε την ανώδυνη ζωή, αν αυτή σήμαινε παραίτηση από κάθε έννοια αγάπης, φιλίας, δραστηριότητας και όλα τα πράγματα για τα οποία έχουμε λόγους να νοιαζόμαστε. Τα ζώα έχουν ομοίως πολλαπλά ενδιαφέροντα».

Η θεωρία των ικανοτήτων, που κατευθύνει τις προσπάθειές μας για τη βελτίωση της ζωής των μη ανθρώπινων πλασμάτων, συνδέεται με τρία ηθικά συναισθήματα: τον θαυμασμό, τη συμπόνια και τον θυμό μετάβασης. Ο θαυμασμός μας ωθεί να υπερβούμε τον εαυτό μας, εμπνέοντας περιέργεια για έναν πολύπλοκο ξένο κόσμο, καθώς βασίζεται στην αναγνώριση της μεγάλης ποικιλίας των ζωικών μορφών ζωής, που είναι μάλλον οριζόντια παρά κατακόρυφη και δεν καθιερώνει καμία κλίμακα ή ιεραρχία. Η συμπόνια μας συνδέει με το ζώο που υποφέρει μέσω μιας ισχυρής συναισθηματικής εμπειρίας: δίνοντας έμφαση στην ανάγκη κάθε ζώου να βρίσκεται σε συνθήκες υπό τις οποίες μπορεί να ζήσει, να αντιληφθεί το περιβάλλον του και να ενεργήσει με τον δικό του χαρακτηριστικό τρόπο· όταν οι συνθήκες αυτές αποκλείονται, όπως συμβαίνει στον ανθρωποκεντρικό κόσμο μας, η συμπόνια είναι εύλογη. Ο θυμός μετάβασης μας προετοιμάζει για παραγωγική δράση, που θα οδηγήσει σε μία διόρθωση της κατάστασης, αν ο αποκλεισμός που υφίσταται το ζώο είναι άδικος· και επομένως δεν είναι η κατάλληλη στιγμή να κλαψουρίσουμε και να σταυρώσουμε τα χέρια, αλλά πρέπει να πούμε «Φτάνει πια!».

Για τη Νούσμπαουμ δεν υπάρχει ούτε το αφηρημένο ουσιαστικό Ζώo ούτε το είδος· υπάρχουν άτομα το καθένα με τη δική του προσωπικότητα. Επομένως, πρωτεύουσα σημασία δεν έχει η διάσωση εκείνου ή του άλλου είδους, αλλά ενός εκάστου ζώου ως διακριτής ύπαρξης.

Από τη «θεωρία των ικανοτήτων» δεν απουσιάζουν προβληματικά σημεία που θα μπορούσαν να αποτελέσουν αντικείμενα αντιπαράθεσης, όπως οι απόψεις που η Νούσμπαουμ διατυπώνει για την κτηνοτροφία, τον καταργητισμό και την αυστηρά χορτοφαγική ιδέα της μη χρήσης ζώων: «Ο καταργητισμός δεν είναι καλός για τα ζώα αυτά [σκύλους, γάτες, άλογα], τα οποία μπορούν να ευημερήσουν μόνο σε συνεργασία με τον άνθρωπο. Ούτε η αυστηρά χορτοφαγική ιδέα της μη χρήσης συνιστά έγκυρο οδηγό ηθικής συμπεριφοράς». Δεδομένου ότι η αντίληψη της Νούσμπαουμ θα μπορούσε να ενταχθεί στην ευρύτερη θεώρηση περί «ευζωίας των ζώων», η ίδια δεν αποδέχεται ριζοσπαστικές αλλαγές στη στάση μας απέναντι στα μη ανθρώπινα ζώα, εξ ου και στην περίπτωσή της θα μπορούσαμε να μιλήσουμε για έναν «μετριοπαθή πατερναλισμό σεβασμού των ενικοτήτων». Μπορεί οι προτάσεις της να είναι πιο κοντά στις αντιλήψεις του μέσου πολίτη, αλλά δεν είναι αρκετές για μία ριζική αλλαγή της στάσης μας απέναντι στα ζώα.

Εφημερίδα των Συντακτών, 12 Αυγούστου 2023

Ο Παναγιώτης Τσιαμούρας είναι διδάκτορας φιλοσοφίας του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων