Η «μωρία των ανοήτων» και τι σημαίνει…
Του Αθανασίου Παπανδρόπουλου
για το βιβλίο: Robert Trivers, Η μωρία των ανοήτων
Σε μια εποχή όπου ασυνείδητοι γελωτοποιοί και εγκληματικά ανεύθυνοι ιδεολόγοι διαχέουν τόνους εξαπάτησης και αυτοεξαπάτησης, το σημαντικό βιβλίο του Robert Trivers «Η μωρία των ανοήτων – Η λογική της εξαπάτησης και της αυτοεξαπάτησης στην ανθρώπινη ζωή» (Εκδόσεις Κάτοπτρο, 2016), άριστα μεταφρασμένο από τον Π. Δεληβοριά, είναι προκλητικά επίκαιρο. Στις σελίδες του ο Αμερικανός εξελικτικός βιοανθρωπολόγος Ρόμπερτ Τρίβερς αναζητά μια αυστηρά επιστημονική εξήγηση στο ερώτημα γιατί η βιολογική εξέλιξη επέλεξε και ευνόησε την παρουσία της εξαπάτησης και της αυτοεξαπάτησης όχι μόνο στη ζωή των ανθρώπων, αλλά σε κάθε μορφή ζωής.
Απαντώντας, έτσι, στα πιθανά και εύλογα ερωτήματα του αναγνώστη, ο συγγραφέας επισημαίνει ότι «έχει έρθει πια ο καιρός να διατυπωθεί, υπό το πρίσμα της εξελικτικής σκέψης, μια γενική θεωρία για την εξαπάτηση και την αυτοεξαπάτηση, μια θεωρία η οποία να ισχύει για όλα τα είδη —και, κατά κύριο λόγο, για το δικό μας. Είμαστε παθιασμένοι ψεύτες, ακόμη και απέναντι στον εαυτό μας. Η γλώσσα, το πολυτιμότερο απόκτημα του είδους μας, όχι μόνο ενισχύει την ικανότητά μας να ψευδόμαστε, αλλά επεκτείνει, κατά πολύ, το εύρος της. Μπορούμε να πούμε ψέματα για συμβάντα απόμακρα στον χώρο και στον χρόνο, για τις λεπτομέρειες και το νόημα της συμπεριφοράς των άλλων, για τις ενδόμυχες σκέψεις και τις επιθυμίες μας κ.ο.κ. Προς τι, όμως, η αυτοεξαπάτηση;»
Το ερώτημα για όσους θέλουν να εμβαθύνουν στην ανθρώπινη φύση και να ανιχνεύσουν σημαντικές πτυχές της, είναι ζωτικό και δύσκολο. Η διερεύνησή του, όμως, ανοίγει νέους δρόμους κατανόησης της πολυπλοκότητας της εποχής μας και προσωπικής ενδοσκόπησης.
Γράφει o Robert Trivers: «Γιατί διαθέτουμε τόσα θαυμαστά αισθητήρια όργανα για την ανίχνευση πληροφοριών, αν πρόκειται να διαστρεβλώσουμε την εισερχόμενη πληροφορία μόλις καταφθάσει στον νου;
Τα θεμέλια για την επιστημονική διερεύνηση της αυτοεξαπάτησης παρέχονται από την εξελικτική βιολογία. Σύμφωνα με την εξελικτική λογική, εξαπατούμε τον εαυτό μας προκειμένου να μπορέσουμε αποτελεσματικότερα να εξαπατήσουμε τους άλλους. Πρόκειται για ένα ιδιαίτερα πολύπλευρο φαινόμενο. Δεν χωρά αμφιβολία ότι η αυτοεξαπάτηση αποτελεί αντικείμενο μελέτης της ψυχολογίας, αλλά, αν περιοριστείτε αποκλειστικά στο συγκεκριμένο επιστημονικό πεδίο, κινδυνεύετε να τυφλωθείτε (και να αποτρελαθείτε) πολύ πριν διακρίνετε τις υποκείμενες αρχές της. Σε πολλές περιπτώσεις, η κατανόηση της καθημερινότητας αποδεικνύεται πολυτιμότερη από τα πειραματικά ευρήματα. Ωστόσο, οι προσπάθειες μας να κατανοήσουμε την καθημερινότητα, συχνά, παρακωλύονται είτε από την άγνοιά μας είτε από τη ροπή μας προς την εξαπάτηση και την αυτοεξαπάτηση.»
Και αυτό, κατά τον Trivers, ισχύει για την πολιτική και τις διεθνείς σχέσεις. Χώρος στον οποίον η εξαπάτηση αποτελεί «υψηλή τέχνη». Υπ’ αυτή την έννοια, ο συγγραφέας αναγνωρίζει με σοβαρότητα και εντυπωσιακό επιστημονικό κύρος, ότι το βιβλίο του, αφορά την ανειλικρίνεια, την παραποίηση και τα ψεύδη, τόσο προς τον εαυτό μας όσο και προς τους γύρω μας. Αλλά, όσο και αν, ώρες-ώρες, τα φαινόμενα εξαπάτησης και αυτοεξαπάτησης γεννούν αισθήματα θλίψης, αναμφίβολα, αξίζει να έρθουν στο φως, να τεθούν στη βάσανο της ενδελεχούς επιστημονικής έρευνας και ανάλυσης. «Πρόκειται για μια σκοτεινή και αδιαφανή όψη του εαυτού μας, την οποία συνηθίζουμε να παραβλέπουμε και να παραγνωρίζουμε, παρά τους κινδύνους που αυτό συνεπάγεται. Εν τούτοις, η διερεύνησή της φέρνει στην επιφάνεια στοιχεία εξόχως συναρπαστικά, ικανά να προκαλέσουν έκπληξη και θαυμασμό. Έτσι, μπορούμε να την απολαύσουμε, αντί, απλώς, να την υπομείνουμε», τονίζει.
Επισημαίνει, δε, ότι έγραψε το βιβλίο έχοντας κατά νουν μια συγκεκριμένη λογική σειρά. Στα πρώτα δύο κεφάλαια αναπτύσσει την εξελικτική λογική και παρουσιάζει μια συνοπτική ανασκόπηση της εξαπάτησης στη Φύση. Κατόπιν, πραγματεύεται, κατά σειρά, τα νευροφυσιολογικά χαρακτηριστικά της εξαπάτησης, την επαγόμενη αυτοεξαπάτηση, τα απατηλά φαινόμενα στην οικογένεια και στις σχέσεις των δύο φύλων, τις ανοσολογικές και κοινωνικοψυχολογικές προεκτάσεις της αυτοεξαπάτησης και την επίδρασή της στην καθημερινή ζωή και στις ποικίλες εκφάνσεις της, μεταξύ των οποίων, στα αεροπορικά και στα διαστημικά δυστυχήματα, στα αναληθή ιστορικά αφηγήματα, στον πόλεμο, στη θρησκεία και στις κοινωνικές επιστήμες. Κλείνει το βιβλίο με μερικές σκέψεις σχετικά με το πώς μπορούμε να αντιπαλέψουμε την αυτοεξαπάτηση στην προσωπική μας ζωή.
Και αυτό με δεδομένο το γεγονός, κατά τον συγγραφέα, ότι η εξαπάτηση είναι ένα βαθύτατο χαρακτηριστικό της ζωής. Παρατηρείται σε όλα τα επίπεδα —από το γονίδιο έως το κύτταρο και από το άτομο έως την ομάδα— και φαντάζει, από κάθε άποψη, απαραίτητη. Επειδή, όμως, οι απατηλές πράξεις, συνήθως, πραγματοποιούνται στα κρυφά, η επιστημονική διερεύνηση του φαινομένου δεν αποτελεί απλή υπόθεση —και, στην περίπτωση της αυτοεξαπάτησης, τα πράγματα είναι ακόμη χειρότερα, διότι κρύβεται βαθύτερα στον ασυνείδητο νου μας. Ενίοτε, είναι απαραίτητο να έρθουν στο φως ποικίλες λεπτομέρειες πριν επιδιωχθεί η ενδελεχής εξέταση του ζητήματος, καθώς, δεδομένης της πολυπλοκότητας των στρατηγικών εξαπάτησης και της γενικότερης άγνοιάς μας γύρω από τη φυσιολογία των μηχανισμών της αυτοεξαπάτησης, συχνά, διαπιστώνουμε ότι μας λείπουν σημαντικά αποδεικτικά στοιχεία.
Ας το έχουν υπόψη τους αυτό κάποιοι αυτόκλητοι «εισαγγελείς»-δημοσιογράφοι και ορισμένοι άλλοι «Ηρακλήδες Πουαρό» του ρεπορτάζ. Η μωρία των ανοήτων δεν είναι εξαίρεση. Αποτελεί κανόνα σε κοινωνίες που αποστρέφονται τη γνώση…
Ορθός Λόγος, Ιανουάριος 2022