Του Αθανάσιου Κατσικίδη

για το βιβλίο: Walter Lewin – Warren Goldstein, Για την αγάπη της Φυσικής

(Συνέντευξη του Walter Lewin, καθηγητή φυσικής στο MIT, στον Αθανάσιο Κατσικίδη για την εφημερίδα Η Καθημερινή)

«Ένας πολύς πρόχειρος υπολογισμός, που πολλοί μπορούν να κάνουν και να το διαπιστώσουν, είναι ο εξής: Aν υποθέσουμε ότι μόνο 1 στα 10 εκατομμύρια πλανήτες έχει μορφές ζωής, τότε εξακολουθούν να υπάρχουν στο σύμπαν μας περίπου 10 με 16 πλανήτες με μορφές ζωής. Οπότε δεν είναι ένα ίσως, αλλά ένα απόλυτο πρέπει», λέει στην «Κ» ο φυσικός και πρώην καθηγητής στο MIT Γουόλτερ Λεβίν.
«Οι καθηγητές που κάνουν τη φυσική βαρετή είναι εγκληµατίες», µε αυτό το απόφθεγµα ο διάσηµος φυσικός και πρώην καθηγητής στο MIT Γουόλτερ Λεβίν συνοψίζει τις διαδικτυακές —πλέον— διαλέξεις του. Για πολλούς, ο δρ Λεβίν αποτελεί τον Μποµπ Ρος της φυσικής ή τον άνθρωπο που έβαλε τη φυσική στο σπίτι του µέσου πολίτη, µε τα πειράµατά του να εκλαϊκεύουν τους σύνθετους νόµους της φυσικής και να προβάλλονται πάνω από 100 εκατοµµύρια φορές στο ∆ιαδίκτυο, µε τον Μπιλ Γκέιτς να αποτελεί έναν εκ των θαυµαστών του και να του αποστέλλει δύο επιστολές.

Η «Κ» συνοµίλησε µε τον διακεκριµένο πανεπιστηµιακό και συν-συγγραφέα του έργου «Για την αγάπη της φυσικής» (εκδόσεις Κάτοπτρο —ο άλλος συγγραφέας είναι ο Γουόλτερ Γκολντστίν), δρα Λεβίν, σε µια συζήτηση για το διαρκώς µεταβαλλόµενο τοπίο της εκπαίδευσης, την ανάγκη της δηµιουργικότητας την ώρα της διδασκαλίας ως βασικού συστατικού κατανόησης του µαθήµατος και τις µελλοντικές ανακαλύψεις στο πεδίο της φυσικής.

Οµως, ο δρ Λεβίν δεν περιορίζεται σε µια τετριµµένη συζήτηση, αλλά αναλύει στην «Κ» µερικά από τα διάσηµα πειράµατά του, όπως το «εκκρεµές», τα οποία τον οδήγησαν να λάβει τον τίτλο του πιο αναγνωρίσιµου φυσικού του ∆ιαδικτύου.

–Πώς έχει αλλάξει το τοπίο της εκπαίδευσης στο πεδίο της φυσικής µε την πάροδο των ετών και ποιες τάσεις προβλέπετε για το µέλλον;

–Η ηλεκτρονική µάθηση έχει αλλάξει οριστικά την έννοια της εκπαίδευσης στη φυσική. Ήµουν από τους πρώτους που εξερεύνησαν την ηλεκτρονική µάθηση. Οι διαλέξεις µου είχαν βιντεοσκοπηθεί στο ΜΙΤ και προβάλλονταν στις αίθουσες του ΜΙΤ, αλλά και σε έναν τηλεοπτικό σταθµό στο Σιάτλ, που έφτασε στα πέντε εκατοµµύρια προβολές και αυτό ήταν µόλις το 1995, ενώ το 2007 οι New York Times µε φιλοξένησαν σε πρωτοσέλιδό τους να «κρέµοµαι» από ένα εκκρεµές.

Σκεφτείτε ότι πλέον µπορείτε να παρακολουθήσετε στο ∆ιαδίκτυο σχεδόν κάθε διάλεξη φυσικής που µπορείτε να φανταστείτε, ενώ µπορείτε να περάσετε ακόµη και µαθήµατα, ηλεκτρονικά, και να πάρετε «πιστωτικές µονάδες». Οπότε, πράγµατι, η ηλεκτρονική µάθηση έχει αλλάξει εντελώς την όλη έννοια της διδασκαλίας, η οποία ξεκίνησε σε µια αίθουσα διδασκαλίας και πλέον δεν είναι απαραίτητο να γίνεται στην τάξη. Οι µαθητές µπορούν να κάνουν ερωτήσεις ακόµη και στο κανάλι µου στο Youtube και να λαµβάνουν απαντήσεις.

–Στο βιβλίο σας «Για την αγάπη της φυσικής» εξηγείτε θεµελιώδεις αρχές της φυσικής µε απολύτως λογικό και κατανοητό τρόπο. Τι σας οδήγησε στην υπεραπλούστευση της επιστήµης σας και ποιες είναι µερικές αποτελεσµατικές στρατηγικές για να κάνετε τις πολύπλοκες έννοιες της φυσικής πιο προσιτές στους φοιτητές σας;

–Κατάφερα να εξηγήσω δύσκολα θέµατα χρησιµοποιώντας απλές λέξεις και απλά παραδείγµατα, ενώ συχνά αναφερόµουν στον κόσµο των φοιτητών και στις δικές τους εµπειρίες. Και βέβαια, υποστηρίζω τη φυσική µε επιδείξεις. Ορισµένες από αυτές ήταν εντυπωσιακές, ακόµη και επικίνδυνες, µε στόχο οι φοιτητές να µην τις ξεχάσουν ποτέ. Σκεφτείτε πως στις παρουσιάσεις µου κάνω τους φοιτητές µου να τους «κοπεί» η ανάσα, τους κάνω να σωπάσουν εντελώς, να γελάσουν, ακόµη και να κατουρηθούν πάνω τους. Και αυτό είναι αλήθεια! Το στυλ της διάλεξής µου είναι µάλλον µοναδικό.

Στις διαλέξεις µου, δίνω πάντα έµφαση στην οµορφιά και στον ενθουσιασµό της φυσικής, παρά στις λεπτοµέρειες που συχνά θα χάνονταν, ούτως ή άλλως, από τους φοιτητές. Προσπαθώ πάντα, όπου είναι δυνατόν, να τους κάνω να δουν πράγµατα που δεν είχαν σκεφτεί ποτέ πριν, τα οποία είναι αρκετά εύκολο να τα κατανοήσουµε µέχρι και κυριολεκτικά να τα ακουµπήσουµε. Στόχος µου είναι να κάνω τους φοιτητές να αγαπήσουν τη φυσική και να τους κάνω να δουν τον κόσµο µε διαφορετικό τρόπο, δηλαδή γιατί οι ουρανοί είναι γαλάζιοι, γιατί τα ηλιοβασιλέµατα είναι κόκκινα και γιατί υπάρχουν ουράνια τόξα. Και αυτές οι εµπειρίες είναι που θα τους εντυπωθούν σε όλη τους τη ζωή, διότι στην τελική αυτό που µετράει είναι αυτό που αποκαλύπτεις, όχι αυτό που καλύπτεις (= την ύλη του µαθήµατος).

–Στα πανεπιστήµια, οι καθηγητές συνήθως διδάσκουν δύσκολες και πολύπλοκες φυσικές µεταβλητές, αλλά υιοθετώντας τη φράση σας, «οι καθηγητές που κάνουν τη φυσική βαρετή είναι εγκληµατίες». Πώς εξισορροπείτε την ακρίβεια και το βάθος της επιστήµης µε τη διασκέδαση, και τι συµβουλές θα δίνατε στους εκπαιδευτικούς που επιθυµούν να δηµιουργήσουν ελκυστικό περιεχόµενο για τους µαθητές-φοιτητές τους;

–Λοιπόν, η συµβουλή που θα τους δώσω, µπορεί να µην τους αρέσει, γιατί µια διάλεξη είναι σαν να χτίζεις ένα «σπίτι». Όλα είναι θέµα χρόνου που αφιερώνεται στην προετοιµασία και βέβαια είναι θέµα φαντασίας του εκπαιδευτικού. Ο χρόνος προετοιµασίας για κάθε µία από τις 94 διαλέξεις του µαθήµατός µου ήταν περίπου 60 ώρες ανά διάλεξη. Όταν έδινα τις διαλέξεις µου για πρώτη φορά έπρεπε να σταµατήσω την έρευνά µου και επικεντρωνόµουν αποκλειστικά ή σχεδόν αποκλειστικά στις διαλέξεις µου για δύο εξάµηνα. Φυσικά, αυτό ήταν πολύ δύσκολο για τους µεταπτυχιακούς φοιτητές µου.

Πρέπει να γνωρίζετε πως για πολλές ηµέρες σκεφτόµουν τη διαρρύθµιση αυτού του «σπιτιού». Προετοίµαζα και έκανα εξάσκηση τις διαλέξεις µου τρεις φορές (δύο εβδοµάδες πριν από τη διάλεξη, µία εβδοµάδα πριν από τη διάλεξη και στις 6 π.µ. της ηµέρας της διάλεξης). Αυτό µε οδήγησε στο να έχω έναν σχεδόν τέλειο συγχρονισµό και να µη χρειαστεί ποτέ να βιαστώ µε µια επίδειξη, όπως κάνουν πολλοί άλλοι καθηγητές, οι οποίοι δεν χρονοµετρούν ποτέ τις διαλέξεις τους. Πιστέψτε µε, έχω παρακολουθήσει πολλές διαλέξεις φυσικής στο ΜΙΤ από συναδέλφους µου. Εννέα στις δέκα αντιµετωπίζουν µεγάλα προβλήµατα. Σχεδιάζουν µια επίδειξη και στο τέλος δεν έχουν πια χρόνο και απλώς βιάζονται. Οπότε η συµβουλή µου προς τους καθηγητές είναι, «να σκέφτεστε κάθε διάλεξη σαν να χτίζετε ένα “σπίτι” και αυτό το “σπίτι” πρέπει να είναι όµορφο, άνετο και συναρπαστικό».

–Σε ένα από τα διάσηµα βίντεό σας, σηκώνετε µια µπάλα στο ύψος του πιγουνιού σας, την αφήνετε και οι φυσικές δυνάµεις κάνουν τα υπόλοιπα µη επιτρέποντάς της να σας βλάψει. Μπορείτε να εξηγήσετε τι σας ωθήσετε να πραγµατοποιήσετε αυτό το πείραµα, το οποίο έχει τύχει µεγάλης αποδοχής από τα εκατοµµύρια των ψηφιακών ακολούθων σας;

–Αυτό το πείραµα υπήρξε µια πολύ διάσηµη επίδειξη, στην οποία στεκόµουν µε την πλάτη στο τοίχο και ακουµπούσα το κεφάλι µου στον τοίχο, ώστε να µην µπορώ να γυρίσω πίσω. Στα χέρια µου κρατούσα ένα αντικείµενο βάρους πέντε κιλών ενωµένο µε νήµα το οποίο δηµιουργούσε ένα «εκκρεµές». Το «εκκρεµές» ακουµπούσε πάνω στο πιγούνι µου. Στη συνέχεια απελευθέρωνα το βαρίδι των πέντε κιλών, το οποίο ταλαντευόταν µακριά και επέστρεφε σε µένα. Έπειτα από µια πλήρη ταλάντωση, το βαρίδι κατέληγε περίπου ένα χιλιοστό από το πιγούνι µου.

Αυτό ήταν ένα κλασικό πείραµα που γινόταν στις µέρες µου σε πολλά πανεπιστήµια, αλλά εγώ πρόσθεσα την πινελιά µου. ∆ηλαδή, αύξησα την πίεση λέγοντας στους φοιτητές µου ότι δεν µπορούσα να κοιµηθώ τη νύχτα, γιατί αν έκανα ένα µικρό λάθος και το έσπρωχνα λίγο παραπάνω θα µπορούσε να είναι η τελευταία µου διάλεξη. Τους είπα επίσης ότι φοβόµουν και γι’ αυτό θα έκλεινα τα µάτια µου. Φυσικά, η όλη επίδειξη είναι εντελώς ακίνδυνη λόγω της αντίστασης του αέρα, αλλά αύξησε την ένταση.

Ωστόσο, είναι αλήθεια ότι αν έδινα στο βαρίδι µια µικρή ώθηση, τότε ναι, θα µπορούσε να µε σκοτώσει. Γι’ αυτό τους ζήτησα να είναι πολύ ήσυχοι και να µην κάνουν θόρυβο. Στη συνέχεια, µέτρησα αντίστροφα. «Τρία, δύο, ένα, µηδέν» και κρατούσα τα µάτια µου κλειστά µέχρι να νιώσω τον άνεµο της µπάλας που αποµακρυνόταν. Οι µαθητές κάθονταν παγωµένοι στις θέσεις τους, γιατί πραγµατικά πίστευαν ότι αυτή ίσως να είναι η τελευταία µου διάλεξη. Οπότε όλο αυτό το δράµα τούς ακολουθεί για µια ζωή.

–Υπάρχουν κάποιοι συγκεκριµένοι τοµείς της φυσικής που θεωρείτε συναρπαστικούς ή που πιστεύετε ότι κρύβουν µεγάλες υποσχέσεις για µελλοντική εξερεύνηση;

–Ακόµη δεν γνωρίζουµε τι είναι η σκοτεινή ύλη και δεν ξέρουµε γιατί υπάρχει σκοτεινή ενέργεια. Η κανονική ύλη που βλέπουµε είναι η ύλη η οποία αποτελείται από αστέρια, πλανήτες, αέρια, ζώα, δέντρα και εσάς. Αυτό είναι µόνο το 5% της συνολικής ενέργειας στο σύµπαν. Το 27% είναι σκοτεινή ύλη και το 68% είναι σκοτεινή ενέργεια. Αυτός είναι ένας τοµέας που υπόσχεται πολλά για το µέλλον, σίγουρα για τον επιστήµονα που πρώτος θα αποδείξει τι είναι πραγµατικά η σκοτεινή ύλη. Ακόµη δεν το ξέρουµε αυτό. Και αυτό σίγουρα θα περιλαµβάνει στο µέλλον αρκετά βραβεία Νοµπέλ.

Στις παρουσιάσεις µου, κάνω τους φοιτητές µου να τους «κοπεί» η ανάσα, να γελάσουν, ακόµη και να κατουρηθούν πάνω τους!

Ακόµη δεν γνωρίζουµε τι είναι η σκοτεινή ύλη και δεν ξέρουµε γιατί υπάρχει σκοτεινή ενέργεια. Είναι ένας τοµέας που υπόσχεται πολλά.

–Σε ποια µελλοντική ανακάλυψη θα θέλατε να είστε παρών όταν συµβεί;

–Θα ήθελα να είµαι παρών και ζωντανός όταν ανακαλυφθεί ζωή εκτός του ηλιακού µας συστήµατος. ∆εν υπάρχει καµία αµφιβολία για την ύπαρξη αµέτρητων µορφών ζωής στο σύµπαν µας. Ενας πολύς πρόχειρος υπολογισµός, που πολλοί µπορούν να κάνουν και να το διαπιστώσουν, είναι ο εξής: Aν υποθέσουµε ότι µόνο 1 στα 10 εκατοµµύρια πλανήτες έχει µορφές ζωής, τότε εξακολουθούν να υπάρχουν στο σύµπαν µας περίπου 10 µε 16 πλανήτες µε µορφές ζωής. Οπότε δεν είναι ένα ίσως, αλλά ένα απόλυτο πρέπει. Και ναι, είναι αλήθεια ότι αργά ή γρήγορα θα υπάρξουν πειστικές αποδείξεις για την ύπαρξη ζωής. Το πρόβληµα, φυσικά, είναι η απόσταση. Ακόµη και τα κοντινότερα αστέρια απέχουν τέσσερα έτη φωτός από εµάς, και τα οποία µπορεί να µην έχουν ζωή.

Η Καθημερινή, 21 Απριλίου 2024