του Σπύρου Μανουσέλη

για το βιβλίο: Daniel E. Lieberman, Η ιστορία του ανθρώπινου σώματος

Εκατομμύρια χρόνια εξέλιξης έχουν οδηγήσει το ανθρώπινο είδος σε μια μάλλον παράδοξη κατάσταση: μολονότι, κατά μέσο όρο, έχει αυξηθεί το προσδόκιμο ζωής και έχουν σαφώς βελτιωθεί οι συνθήκες διαβίωσης, οι άνθρωποι εξακολουθούν να υποφέρουν και συχνά να πεθαίνουν από κάποιες παθήσεις που η σημερινή ιατρική αδυνατεί να εξαλείψει.

Στο εντυπωσιακά επίκαιρο βιβλίο του, ο Ντάνιελ Λίμπερμαν, καθηγητής στο Χάρβαρντ και παγκόσμιας φήμης εξελικτικός βιο-ανθρωπολόγος, δεν περιορίζεται στο να τεκμηριώσει αυτήν την οδυνηρή «διάγνωση», αλλά αναζητά, με τρόπο συστηματικό, τα βαθύτερα βιολογικά αλλά και ιστορικά-κοινωνικά αίτια της ανθρώπινης παθολογίας. Πράγματι, αρκεί να κοιτάξουμε γύρω μας για να διαπιστώσουμε ότι πολύ μεγάλος αριθμός ατόμων, ανεξαρτήτως ηλικίας, είναι είτε υπέρβαρα είτε υποφέρουν από παχυσαρκία. Και μάλιστα, αυτή η παθολογική κατάσταση δεν εμφανίζεται μόνο στους κατοίκους των πιο ανεπτυγμένων κοινωνιών αλλά σε κάθε ανθρώπινο πληθυσμό που υιοθετεί τον σύγχρονο τρόπο ζωής και διατροφής, ο οποίος σχετίζεται άμεσα με την εκδήλωση πολλών θανατηφόρων καρδιακών και εγκεφαλικών ασθενειών.

Το ίδιο ισχύει και για πολλές άλλες παθήσεις που ενώ ήταν σπάνιες κατά το παρελθόν, εμφανίζονται πλέον μαζικά, όπως π.χ. ο διαβήτης τύπου 2,  το άσθμα, η πλατυποδία, η κατάθλιψη, η καρδιοπάθεια, η τερηδόνα, η οστεοπόρωση, η χρόνια αϋπνία, η σκλήρυνση κατά πλάκας, η γαστροοισοφαγική παλινδρόμηση και τόσες πολυάριθμες αυτοάνοσες μη μεταδοτικές ασθένειες. Γιατί άραγε όλο και περισσότεροι άνθρωποι υποφέρουν από αυτές;

Την απάντηση σε αυτό το αποφασιστικό ερώτημα θα πρέπει να την αναζητήσουμε όχι μόνο στο ιατρικό ιστορικό των μεμονωμένων ατόμων, αλλά και στη συνολική βιολογική εξέλιξη του ανθρώπινου σώματος. Εξάλλου, το πόσο αποτελεσματικά (ή αναποτελεσματικά) αντιμετωπίζουμε αυτές τις μαζικές παθήσεις εξαρτάται από το πόσο ικανοποιητικά έχουμε κατανοήσει τα βαθύτερα βιολογικά αίτια της εμφάνισής τους!

Δεν είναι λοιπόν τυχαίο το γεγονός ότι το πρώτο μέρος του βιβλίου αποτελεί μια γοητευτική και ιδιαίτερα κατατοπιστική παρουσίαση του πώς, πότε και γιατί εξελίχθηκαν τα διάφορα μέρη και οι λειτουργίες του σώματός μας. Από τη λεπτομερή ανασυγκρότηση της μακράς εξελικτικής ιστορίας του ανθρώπινου σώματος ο συγγραφέας οδηγείται σε μερικά πολύ ενδιαφέροντα αλλά και απρόσμενα συμπεράσματα: το σώμα μας είναι ένα μωσαϊκό από ετερογενή χαρακτηριστικά, ένα κάθε άλλο παρά τέλειο «παλίμψηστο» από διάφορες εξελικτικές προσαρμογές. Μάλιστα, πολλά από τα σημερινά χαρακτηριστικά του σώματός μας ήταν κάποτε προσαρμογές που συνέβαλαν στην επιβίωση και την αναπαραγωγή του είδους μας, σήμερα όμως έχουν γίνει δυσπροσάρμοστα και βρίσκονται σε εμφανή αναντιστοιχία με το σύγχρονο περιβάλλον και τις ανάγκες μας. Και με την πρόθεση να μελετηθούν αλλά και να θεραπευτούν τέτοιες εξελικτικές αναντιστοιχίες, ή δυσαρμονίες, δημιουργήθηκε πρόσφατα το νέο ερευνητικό πεδίο της εξελικτικής ή δαρβινικής ιατρικής.

Από την παραδοσιακή στη δαρβινική ιατρική

Σύμφωνα με αυτήν τη νέα γνωσιακή-θεραπευτική προσέγγιση, οι άνθρωποι δεν αποτελούν ένα τέλειο, ούτε καν ένα αναπόφευκτο βιολογικό είδος. Και όπως εξηγεί ο συγγραφέας με πλήθος καθημερινών παραδειγμάτων, «δεν είμαστε προσαρμοσμένοι για έναν και μόνο τύπο διατροφής, ενδιαιτήματος, κοινωνικού περιβάλλοντος ή τρόπου άσκησης».

Αν ωστόσο, το πρώτο μέρος του βιβλίου είναι μια αριστοτεχνική ανασυγκρότηση εκατομμυρίων χρόνων εξέλιξης του σώματος των μακρινών προγόνων του ανθρώπινου είδους (Homo sapiens), το δεύτερο και το τρίτο μέρος αποτελούν μια συγκλονιστική αναδρομή των τελευταίων 11 ή 10 χιλιάδων χρόνων ιστορίας του ανθρώπου, στη διάρκεια των οποίων συνέβησαν δύο συγκλονιστικές επαναστάσεις —η Γεωργική και πριν από δύο αιώνες η Βιομηχανική Επανάσταση— οι οποίες επέδρασαν εν μέρει θετικά και εν μέρει αρνητικά στη βιολογία του «παλαιολιθικού» σώματος των ανθρώπων.

Αυτή η εξελικτική αναδρομή επιτρέπει στον Λίμπερμαν να τεκμηριώσει επαρκώς την άποψή του ότι πολλές σημερινές ασθένειες —από την παχυσαρκία μέχρι τις αυτοάνοσες ασθένειες, όπως π.χ. ο διαβήτης τύπου 2— οφείλονται στην αναντιστοιχία ανάμεσα στις βιολογικές προδιαγραφές του σώματός μας και στις ταχύτατες, δραματικές αλλαγές που επέφεραν στην καθημερινή ζωή των ανθρώπων η επινόηση της γεωργίας και της βιομηχανίας. Πρόκειται για ένα συγκλονιστικό βιβλίο, οι εγγενείς αρετές του οποίου αναδεικνύονται χάρη στην άριστη μετάφραση και επιμέλεια της ελληνικής έκδοσης.

Εφημερίδα των Συντακτών, 19 Δεκεμβρίου 2015