του Θόδωρου Αραμπατζή

για το βιβλίο: Peter Galison, Τα ρολόγια του Αϊνστάιν, οι χάρτες του Πουανκαρέ

Ο χρόνος έχει αποτελέσει αντικείμενο φιλοσοφικού και επιστημονικού στοχασμού από την αρχαιότητα. Οι νεότεροι προβληματισμοί σχετικά με τη φύση του χρόνου επηρεάστηκαν καθοριστικά από το έργο του Ισαάκ Νεύτωνα (1642-1727), ο οποίος θεωρούσε τον χρόνο απόλυτη οντότητα, ανεξάρτητη από την ύλη και τις διαδικασίες μέτρησης χρονικών διαστημάτων. Η απολυτοκρατική αντίληψη του Νεύτωνα, αν και αμφισβητήθηκε κατά καιρούς, παρέμεινε κυρίαρχη έως τις αρχές του 20ού αιώνα, όταν επήλθε η ριζική ανατροπή της από τον Αλμπερτ Αϊνστάιν (1879-1955). Σε μια επαναστατική εργασία, η οποία δημοσιεύτηκε το 1905, ο Αϊνστάιν έκανε το πρώτο σημαντικό βήμα προς τη σύλληψη και διατύπωση μιας νέας αντίληψης για τον χρόνο και τον χώρο. Ισως το πιο καινοτόμο στοιχείο της ειδικής θεωρίας της σχετικότητας (ΕΘΣ), της θεωρίας που δημοσιοποίησε ο Αϊνστάιν το 1905, είναι μια νέα ανάλυση της έννοιας του χρόνου. Κεντρικό στοιχείο της ανάλυσης του Αϊνστάιν είναι η διαδικασία συγχρονισμού δύο ρολογιών που βρίσκονται σε διαφορετικά σημεία του χώρου, μέσω ανταλλαγής ηλεκτρομαγνητικών σημάτων. Το ανατρεπτικό αποτέλεσμα αυτής της διαδικασίας ήταν η σχετικότητα του χρόνου: δύο συμβάντα που είναι ταυτόχρονα για έναν παρατηρητή, δεν είναι ταυτόχρονα για έναν άλλο παρατηρητή που κινείται ως προς τον πρώτο.

Η επίπονη πορεία του Αϊνστάιν προς την ΕΘΣ έχει μελετηθεί, σχεδόν εξαντλητικά, από τους ιστορικούς και φιλοσόφους των φυσικών επιστημών. Η κατάσταση στη Φυσική των αρχών του αιώνα έχει χαρτογραφηθεί με λεπτομέρεια και έχουν αναδειχθεί οι φιλοσοφικές και επιστημονικές επιρροές που δέχτηκε ο Αϊνστάιν. Το έργο άλλων σημαντικών επιστημόνων εκείνης της περιόδου που συνέβαλαν ουσιαστικά στη διαμόρφωση της ΕΘΣ, μεταξύ των οποίων και ο Ανρί Πουανκαρέ (1854-1912), έχει μελετηθεί συστηματικά. Ως εκ τούτου, η δημιουργία της ΕΘΣ εθεωρείτο ένα κορεσμένο πεδίο ιστορικής έρευνας. Και όμως, το βιβλίο του διακεκριμένου ιστορικού της επιστήμης Peter Galison, που τιτλοφορείται «Τα ρολόγια του Αϊνστάιν και οι χάρτες του Πουανκαρέ», έδωσε μια νέα πνοή στην ιστοριογραφία της ΕΘΣ, εμπλουτίζοντάς τη από μια εντελώς νέα οπτική γωνία.

Ο Galison επιχειρεί να κατανοήσει το έργο του Αϊνστάιν και του Πουανκαρέ, όχι μόνο στο διανοητικό πλαίσιο της περιόδου που έδρασαν, αλλά κυρίως στο πλαίσιο των οικονομικών, πολιτικών, και τεχνολογικών εξελίξεων εκείνης της εποχής. Οπως υποστηρίζει, το πρόβλημα του συγχρονισμού απομακρυσμένων ρολογιών δεν εμφανίζεται στα κείμενα του Πουανκαρέ και του Αϊνστάιν από το πουθενά. Αντιθέτως, ήταν το κυρίαρχο τεχνολογικό πρόβλημα στα τέλη του 19ου και στις αρχές του 20ού αιώνα. Συγκεκριμένοι οικονομικοί, πολιτικοί και τεχνολογικοί λόγοι, όπως ήταν η ενοποίηση των αγορών, η αποικιοκρατική επιδίωξη της πλήρους χαρτογράφησης του πλανήτη, η επέκταση των σιδηροδρομικών και τηλεγραφικών δικτύων και η ανάγκη υπερεθνικού συντονισμού τους, έκαναν επιτακτική τη δημιουργία συμβάσεων για την ενοποίηση του χρόνου και τον συγχρονισμό ρολογιών που απείχαν πολύ μεταξύ τους. Ο Galison τονίζει τον διάχυτο προβληματισμό μεταξύ μηχανικών, σιδηροδρομικών αξιωματούχων, κατασκευαστών ρολογιών, τοπογράφων και αστρονόμων εκείνης της περιόδου σχετικά με τον συγχρονισμό των ρολογιών.

Σε αυτό το διευρυμένο πλαίσιο αναδεικνύονται ορισμένες πτυχές της ζωής του Αϊνστάιν και του Πουανκαρέ, οι οποίες δεν είχαν συνδυαστεί με το επιστημονικό τους έργο. Αν και ήταν γνωστό ότι, από το 1902 έως το 1909, ο Αϊνστάιν εργαζόταν στο γραφείο ευρεσιτεχνιών στη Βέρνη, δεν είχε γίνει συστηματική προσπάθεια να συνδεθεί η επαγγελματική του δραστηριότητα με την «καθαρή» επιστημονική του έρευνα. Είναι αξιοσημείωτο ότι μέρος των αρμοδιοτήτων του Αϊνστάιν ήταν η εξέταση ευρεσιτεχνιών που αφορούσαν ηλεκτρικούς μηχανισμούς για τον συγχρονισμό απομακρυσμένων ρολογιών (π.χ., κατά μήκος του σιδηροδρομικού δικτύου).

Στην περίπτωση του Πουανκαρέ, ορισμένα από τα γεγονότα που αναφέρει ο Galison δεν ήταν καν γνωστά στους ιστορικούς των επιστημών. Ενώ έχει μελετηθεί το μνημειώδες έργο του Πουανκαρέ στα Μαθηματικά, στη Φυσική και στη Φιλοσοφία, πέρασε απαρητήρητο ότι είχε εκπαιδευθεί ως μεταλλειολόγος-μηχανικός στη φημισμένη Ecole Polytechnique ή ότι ήταν εξέχον μέλος και, για ένα διάστημα, πρόεδρος του γαλλικού Γραφείου γεωγραφικού μήκους. Λόγω της ιδιότητας του αυτής, ήταν σε συνεχή επαφή με τις τεχνικές δυσκολίες που δημιουργούσε η ανάγκη συγχρονισμού απομακρυσμένων ρολογιών, τα οποία χρησιμοποιούνταν για τον προσδιορισμό του γεωγραφικού μήκους ενός τόπου.

Ο Galison υφαίνει μια σύνθετη και πολυεπίπεδη αφήγηση, στην οποία ενσωματώνονται όλες αυτές οι πτυχές. Κατ’ αυτόν τον τρόπο, η δημιουργία της ΕΘΣ εντάσσεται σε μια περίπλοκη ιστορική πραγματικότητα, η οποία περιλαμβάνει, μεταξύ άλλων, το τεχνολογικό πρόβλημα του συγχρονισμού των ρολογιών, τις εξελίξεις στη φυσική (στη μηχανική, στην οπτική και στην ηλεκτροδυναμική) και τη φιλοσοφική διερεύνηση της φύσης του χρόνου. Οι καινοτόμοι ιδέες του Πουανκαρέ και του Αϊνστάιν σχετικά με τον χρόνο δεν αντιμετωπίζονται ως μεγαλοφυείς συλλήψεις, ανεξάρτητες από την εποχή τους, αλλά εξετάζονται και ερμηνεύονται στα ιστορικά τους συμφραζόμενα, ως εκφάνσεις της ανάδυσης της νεωτερικότητας.

Το βιβλίο δεν απαιτεί ιδιαίτερες γνώσεις φυσικής. Επιπλέον, η προσεγμένη μετάφραση αποδίδει με ακρίβεια και εύληπτο τρόπο τις εννοιολογικές αποχρώσεις του πρωτότυπου κειμένου. Είναι αξιέπαινοι οι συντελεστές της ελληνικής έκδοσης, που έδωσαν τη δυνατότητα στο ελληνικό αναγνωστικό κοινό να έρθει σε επαφή με ένα από τα πιο ενδιαφέροντα και σημαντικά βιβλία της σύγχρονης ιστοριογραφίας των επιστημών.

Ελευθεροτυπία, 10 Οκτωβρίου 2008