Σημείωμα του εκδότη/επιμελητή

Ούτε οι ακόλουθοι ωκύποδες:

ούτε ο Ανωγειανός Σολτάτος

ούτε ο Σπύρος Λούης —Μαρουσώτης—

δεν αναπτύξανε ποτέ τέτοια τρεχάλα

ωσάν αυτήν π’ ανέπτυξα

—εγώ: ο γράφων—

για ν’ αποφύγω τους

ανθρώπους

όπου λέν ψέμματα

—Νίκος Εγγονόπουλος, Στην κοιλάδα με τους ροδώνες

Σήμερα (Σάββατο 14 Δεκεμβρίου 2019), στην Εφημερίδα των Συντακτών δημοσιεύθηκε η παρουσίαση/κριτική του βιβλίου Προσχέδιο του Νίκολας Α. Χρηστάκη από τον επαΐοντα περί την επιστήμη δημοσιογράφο της συγκεκριμένης εφημερίδας Σπύρο Μανουσέλη. Το γεγονός μας τιμά —όσο και οι συχνές-πυκνές παρουσιάσεις βιβλίων μας από άλλα έντυπα και ηλεκτρονικές πλατφόρμες. Και το καλωσορίζουμε, καθώς ο κύριος Μανουσέλης παραθέτει τις δικές του κριτικές απόψεις έναντι των θέσεων του συγγραφέα, φαινόμενο όχι πολύ συχνό στα ελληνικά έντυπα, τουλάχιστον για βιβλία επιστήμης.

Δυστυχώς, ο καθηγητής Χρηστάκης δεν διαβάζει την Εφημερίδα των Συντακτών —δεν διαβάζει καθόλου Ελληνικά— και φοβάμαι ότι χάνουμε την ευκαιρία να παρακολουθήσουμε μια άκρως ενδιαφέρουσα αντιπαράθεση σχετικά με ένα σοβαρό διεπιστημονικό θέμα. Εγώ, ως υπογράφων το παρόν σημείωμα, δεν δικαιούμαι να δώσω απαντήσεις εκ μέρους του συγγραφέα. Ωστόσο, έχω μερικά σχόλια (και απορίες), τα οποία επιθυμώ να διατυπώσω.

Τα μεστά ερωτήματα/αιτιάσεις του κυρίου Μανουσέλη (καθώς στο κείμενό του υπάρχουν επίσης πολλές αυθαίρετες και απαράδεκτες προσωπικές κρίσεις του) έχουν τεθεί επανειλημμένα από συναδέλφους του στις εξαιρετικές συνεντεύξεις που πήραν από τον καθηγητή ενόσω εκείνος βρισκόταν στην Αθήνα (από τις 13 έως τις 22 Οκτωβρίου). Ο καθηγητής έδωσε σαφείς απαντήσεις, τις οποίες εκείνοι δημοσίευσαν άμεσα στα έντυπα και στα σάιτ τους. Ομοίως, τέθηκαν από τους συνομιλητές του καθηγητή (δημοσιογράφους και έγκριτους έλληνες επιστήμονες) στις παρουσιάσεις του βιβλίου στην Αθήνα, στο Ηράκλειο και στη Θεσσαλονίκη. Τέθηκαν επίσης εύστοχα στη μακρά και εξαιρετική τηλεοπτική συνέντευξη που έδωσε ο ίδιος στην ΕΡΤ2. Και εδώ δόθηκαν σαφείς απαντήσεις από τον καθηγητή.

Θέλω να υποθέτω ότι ο κύριος Μανουσέλης, υπό την πίεση των πολλών υποχρεώσεών του στην εφημερίδα και της απαιτητικής αρθρογραφίας του, δεν πρόλαβε να τις διαβάσει. Εντούτοις, όλα τα παραπάνω δημοσιεύονται στο σάιτ των εκδόσεών μας (http://bit.ly/2Yw1uIy), οπότε μπορεί, έστω εκ των υστέρων —παρότι αδόκιμο για αρθρογραφία σε σοβαρό έντυπο—, να ενημερωθεί σχετικά.

Καθώς ο καθηγητής Χρηστάκης δεν είναι απλοϊκός ή αφελής [και το λέω όχι απλώς επειδή κατά την μακρά επικοινωνία μαζί του ή την επιμέλεια του βιβλίου του δεν αποκόμισα τέτοια εντύπωση, αλλά και επειδή ο κοινός νους μου δεν μπορεί να συλλάβει ότι αυτό ισχύει για κάποιον που έχει λαμπρή καριέρα ως καθηγητής και ερευνητής στο Harvard και στο Yale, με υπερεικοσιπενταμελή ερευνητική ομάδα υπό τη διεύθυνση και εποπτεία του, ο οποίος έχει δημοσιεύσει δεκάδες ερευνητικές εργασίες σε διεθνή επιστημονικά περιοδικά κύρους (από Proceedings of the National Academy of Sciences και American Journal of Public Health μέχρι Nature, Social Science and Medicine, Molecular Psychiatry, κ.ά.), έχει δημοσιεύσει τρία ευπώλητα βιβλία για το ευρύ κοινό, προσκαλείται και δίνει διαλέξεις ανά την υφήλιο, και το έργο του έχει εκθειαστεί από δεκάδες επιφανείς συναδέλφους του σε διάφορα γνωστικά πεδία, αλλά και έχει αναγνωριστεί από το έγκριτο Time ως επιστήμονας με μεγάλη επιρροή στον πλανήτη], φρόντισε έγκαιρα να δώσει σχετικές απαντήσεις στο ίδιο το βιβλίο του. Η πιο αθώα εξήγησή μου είναι ότι ο κύριος Μανουσέλης δεν διάβασε όλο το βιβλίο επαρκώς προσεκτικά.

Πρέπει να σημειώσω ακόμη ότι στον κύριο Μανουσέλη προσφέρθηκε η δυνατότητα να πάρει συνέντευξη από τον καθηγητή Χρηστάκη, όπως επιτακτικά είχε ζητήσει, ή να συζητήσει μαζί του, είτε διά ζώσης είτε μέσω Skype είτε μέσω e-mail —δυνατότητα η οποία παραμένει και σήμερα εν ισχύι. Δεν το έπραξε ποτέ. Διαφορετικά, η ενημέρωσή του σίγουρα θα ήταν πληρέστερη. Επιπλέον, και εκ της θέσεώς του να ενημερώνει και της ιδιότητάς του να επηρεάζει τους αναγνώστες του, έπρεπε και μπορούσε να παρακολουθήσει μία από τις τρεις ομιλίες του καθηγητή και να του θέσει τις όποιες «αφοπλιστικές» ερωτήσεις του. Δεν το έπραξε. Και πάλι η ενημέρωσή του θα ήταν πληρέστερη.

Ωστόσο, ο κύριος Μανουσέλης, πλην των καλών στοιχείων του βιβλίου, με την ιδιαίτερα διεισδυτική ματιά του, ανακάλυψε —με αβάσταχτη ελαφρότητα και ανερμήνευτο μένος, όπως διακρίνω— την «ιδεοληπτική εμμονή» του συγγραφέα, την «ανελαστική και μη επιστημονικά τεκμηριωμένη» περιγραφή της ανθρώπινης κοινωνίας από μέρους του, τα «επιστημολογικά» του ολισθήματα, την «ψυχολογική» του μεροληψία και την ύποπτη «πολιτική επιλογή» του! Και συνεχίζει με τον «υποκριτικό αποτροπιασμό» του συγγραφέα «για τις καθημερινές ανθρωποκτονίες, σφαγές και γενοκτονίες» στην ανθρώπινη ιστορία, την «παράλειψη και σκόπιμη άρνησή του, πόσω μάλλον κατανόησή του» σχετικά με την τυφλή βία των καιρών μας! Και καταλήγει υπογραμμίζοντας το «σοβαρότερο επιστημονικό σφάλμα και κοινωνικοπολιτικό ατόπημα» του επιστήμονα συγγραφέα!

Νομίζω ότι μόνο ένας «γνησίως ρηξικέλευθος διανοητής» θα μπορούσε να διαβλέψει όλα αυτά στο Προσχέδιο. Ο συγκεκριμένος ανασκαλεύει πίσω από τις αράδες, αγνοεί την ολότητα των δεδομένων του ερευνητικού έργου του καθηγητή, και μηδενίζει τις επαινετικές κρίσεις δεκάδων εγνωσμένου κύρους καθηγητών μεγάλων πανεπιστημίων. Και έτσι αποκαλύπτεται —ευτυχώς— ο σκοτεινός ρόλος του καθηγητή, και τουλάχιστον εμείς οι Έλληνες σωζόμαστε από την παρ’ ολίγον πλάνη μας.

Θα ήθελα να σημειώσω ακόμη —προς αποφυγή κάθε παρανόησης— ότι σέβομαι και εύχομαι την καλόπιστη και τεκμηριωμένη κριτική των βιβλίων (όχι την απλή παράθεση μερικών προτάσεων από το οπισθόφυλλο). Και όχι μόνο από τους διαπιστευμένους δημοσιογράφους αλλά και από τους αναγνώστες και, κυρίως, από την ακαδημαϊκή κοινότητα. Όπως έγραψε και ο ποιητής μας Μανόλης Αναγνωστάκης, «Κρίνε για να κριθείς» —αλλά και τα δύο με σοβαρότητα και αυτογνωσία.

—Αλέξανδρος Μάμαλης

Διαβάστε το κείμενο του κυρίου Μανουσέλη εδώ.

Υστερόγραφο

8 Οκτωβρίου 2021

«Ο άνθρωπος είναι το μόνο ζώο που κοκκινίζει. Ή πρέπει να κοκκινίζει…»

—Μαρκ Τουέιν

Προτού περάσουν δύο χρόνια από την εν λόγω αήθη και υστερόβουλη επίθεση/«βιβλιοκριτική» σε βάρος του Νίκολας Χρηστάκη —στο πρόσωπο, όχι στις επιστημονικές ιδέες και στο βιβλίο του Προσχέδιο—, το Πανεπιστήμιο Αθηνών αναγόρευσε τον καθηγητή του Yale σε επίτιμο διδάκτορά του. Οι προσφωνήσεις του πρύτανη του Πανεπιστημίου Αθηνών κ. Μ.Α. Δημόπουλου και του καθηγητή του Τμήματος Οικονομικών Επιστημών κ. Ανδρέα Παπανδρέου ακολουθούν:

• «Το έργο του καθηγητή Χρηστάκη έχει μεγάλο εύρος και επικεντρώνεται στην επιστήμη των δικτύων και τη βιοεπιστήμη ενώ περιλαμβάνει επίσης την εξελικτική βιολογία, την κοινωνιοβιολογία, τη γενετική της συμπεριφοράς, την επιδημιολογία, τη δημογραφία και την κοινωνιολογία. Σημαντικό μέρος του έργου του έχει άμεση ή έμμεση σχέση με πολλά πεδία της οικονομικής επιστήμης, είτε πρόκειται για συμπεριφορική και πειραματική οικονομική, εξελικτική οικονομική των θεσμών και νόρμες συμπεριφοράς, είτε για οικονομικά των κοινωνικών δικτύων, οικονομικά της υγείας και οικονομική ιστορία. Ο καθηγητής Χρηστάκης δεν θα ήταν υπερβολή να πούμε ότι τα τελευταία χρόνια βρίσκεται στην πρωτοπορία των ερευνητών και διανοητών, είναι δε μια πολυσχιδής προσωπικότητα, που σε κερδίζει με την απλότητά του, με το βλέμμα του και την οπτική του, γενικότερα. Με μεγάλη και εξαιρετική, λοιπόν, τιμή και χαρά υποδεχόμαστε σήμερα στο Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών τον καθηγητή κ. Νίκολας Χρηστάκης ως Επίλεκτο Μέλος, ως Επίτιμο Διδάκτορα. Τον ευχαριστούμε για την προσφορά του και τον τιμούμε για το έργο του στην Επιστήμη και την Κοινωνία γενικότερα!».

• «Ο Νίκολας Χρηστάκης είναι ένας σπάνιος πολυμαθής ακαδημαϊκός με επιστημονικό υπόβαθρο και σταδιοδρομία. Οι επιστήμονες συνήθως επικεντρώνονται σε ένα μικρό κομμάτι του επιστημονικού τους πεδίου. Οι εξελιξιακές επιστήμες είναι από την φύση τους διεπιστημονικές και ο Χρηστάκης καταφέρνει να συνδυάσει με εντυπωσιακό τρόπο την έρευνα από πολλές επιστήμες όπως την κοινωνιολογία, βιολογία, γενετική, ανθρωπολογία, οικονομική και ψυχολογία. Ο Χρηστάκης είναι πανεπιστήμονας και γιατρός που είναι γνωστός για την έρευνα του στα κοινωνικά δίκτυα και στους κοινωνικοοικονομικούς, βιολογικούς και εξελικτικούς παράγοντες της συμπεριφοράς, της υγείας και της μακροζωίας. Έχει επίσης την διάθεση και ικανότητα να μοιράζεται τις γνώσεις του με το ευρύτερο κοινό. Τα βιβλία του είναι πάντα ευανάγνωστα και συναρπαστικά».

 Η ομιλία του καθηγητή Χρηστάκη που ακολούθησε είχε τίτλο “The Evolutionary Origins of Social Order —in Good Times and Bad Times”, και αποτελούσε το κεντρικό θέμα του βιβλίου του Προσχέδιο.

Όπως έλεγε ένας Αμερικανός πολιτικός, «Αυτός που πετάει λάσπη χάνει συνήθως έδαφος.»

—Α.Μ.