«Η τιμή τιμή δεν έχει και χαρά στον που την έχει».
    —Γνωμικό

Η καλή επιθεώρηση βιβλίου Athens Review of Books, στο τεύχος του τρέχοντος μήνα (Απρίλιος 2021), φιλοξενεί τη βιβλιοκριτική του αγαπητού καθηγητή οικολογίας και βιοποικιλότητας στο Πανεπιστήμιο Κύπρου κυρίου Σπύρου Σφενδουράκη για το βιβλίο μας Joseph LeDoux, Η βαθιά ιστορία μας – Μια περιπέτεια 4 δισεκατομμυρίων ετών, από την εμφάνιση της ζωής έως την ανάδυση της συνείδησης.

Η κριτική είναι «γενικώς θετική» για το βιβλίο, μου δίνει όμως την ευκαιρία να σχολιάσω τρία σημεία της, πράγμα που θεωρώ χρήσιμο τόσο για την ενημέρωση των αναγνωστών όσο και για τον προβληματισμό όσων ασχολούνται με το χόμπι των βιβλιοκριτικών.

Δυστυχώς, το σχετικό κείμενο, ίσως κατά πάγια τακτική της εφημερίδας, δεν δημοσιεύεται στην ιστοσελίδα της, οπότε ή πρέπει να αναζητήσετε και να αγοράσετε το τεύχος ή να γραφτείτε συνδρομητής. Στη συνέχεια του σημειώματος θα παραθέσω μόνο λίγα μικρά και απαραίτητα αποσπάσματά της (με πλάγια στοιχεία), σεβόμενος την πρακτική του εντύπου.

Ο κύριος Σφενδουράκης έχει υπάρξει καλός συνεργάτης των εκδόσεών μας, καθώς έχει μεταφράσει και επιμεληθεί μερικά σημαντικά βιβλία μας. Όσο μπορώ παρακολουθώ τη σημαντική επιστημονική, εκπαιδευτική και κοινωνική δράση του και διαβάζω τα άρθρα του ή τις διεξοδικές και ενδιαφέρουσες βιβλιοκριτικές του —το επίπεδο των οποίων απέχει παρασάγγες από τις περισσότερες «βιβλιοκριτικές/βιβλιοπαρουσιάσεις» που συνήθως δημοσιεύονται στον ελληνικό Τύπο.

Πρέπει εισαγωγικά να τονίσω το αυτονόητο, ότι καμαρώνω για την υψηλής ποιότητας έκδοση στα Ελληνικά τόσο του εν λόγω βιβλίου όσο και των υπόλοιπων βιβλίων του Κατόπτρου. (Ειδικά για το βιβλίο του LeDoux, θα ήταν παράληψή μου να μη σημειώσω ότι η μετάφραση και επιστημονική επιμέλειά του από τον αγαπητό συνεργάτη Παναγιώτη Δεληβοριά υπήρξε υποδειγματική· μακάρι να εμφανίζονται συχνότερα στην ελληνική βιβλιοπαραγωγή τέτοιες δουλειές.) Ακόμη, ότι ο δικός μας ρόλος, κατά μεγάλο μέρος, είναι να επιλέγουμε σημαντικά κείμενα σπουδαίων επιστημόνων και να τα μεταφέρουμε με ακρίβεια και συνέπεια στη γλώσσα μας· και προσωπικά θεωρώ ότι, μέσα στο ελληνικό άνυδρο εκδοτικό τοπίο —τουλάχιστον στο επιστημονικό του σκέλος—, τον επιτελούμε με επαρκώς καλό τρόπο.

Έτσι, λοιπόν, έχουμε και λέμε:

(1) Δεν σκοπεύω να αναφερθώ στις επιστημονικές θέσεις του κυρίου Σφενδουράκη και στην αντίθεσή του με κάποια κύρια επιχειρήματα του LeDoux· τις διάβασα με ενδιαφέρον και προσοχή και τις εκτιμώ. Ωστόσο διακρίνω ένα γενικότερο πρόβλημα. Όταν η κριτική αφορά το βιβλίο ενός ξένου συγγραφέα, νομίζω ότι θα πρέπει να θέτουμε υπ’ όψιν του οποιαδήποτε αξιολογική κρίση μας και να επιζητούμε τον αντίλογό του. Δυστυχώς, βρισκόμαστε στη μειονεκτική θέση να μη διαβάζουν και να μη μιλούν την Ελληνική παρά μόνο οι ομογενείς μας. Αλλά οι Έλληνες επιστήμονες και λόγιοι αξίζει να συζητούν τις θέσεις και τις προτάσεις τους —που δεν είναι ασήμαντες— με τους ξένους ομοτίμους τους, και να δημοσιεύουν τις απαντήσεις τους (ει δυνατόν στο ίδιο τεύχος). Έτσι θα παρέχουν στον Έλληνα αναγνώστη πληρέστερη και στιβαρότερη ενημέρωση. Επιμένω: η απάντηση του ξένου συγγραφέα είναι σημαντική. H Athens Review of Books πρέπει να την επιδιώκει, όπως πράττουν οι αντίστοιχές της ξένες εκδόσεις. Κατά την άποψή μου, αυτό πρέπει να αποτελεί απαραίτητο όρο για τη δημοσίευση κριτικών σοβαρών ξένων τίτλων στα Ελληνικά· η σχετική δαπάνη σε χρήμα και χρόνο δεν είναι μεγάλη, και θα έπρεπε να προϋπολογίζεται στα έξοδα λειτουργίας του εντύπου. Ο κάθε αρθρογράφος μιας τέτοιας επιθεώρησης (πόσω δε μάλλον αν είναι επιστήμονας, με σωρεία δημοσιεύσεων σε ξένα ειδικά περιοδικά) έχει τη δυνατότητα και την εμπειρία να συντάξει μια περίληψη της βιβλιοκριτικής του, όπου να διατυπώνει κυρίως, ίσως και μόνο, τις αντιρρήσεις του στα επιχειρήματα του συγγραφέα και να αναμένει την τεκμηριωμένη απάντησή του.

Από την πλευρά μου, με την άνεση εκείνου που σχολιάζει και δεν καλείται να λύσει το πρόβλημα, θα παραθέσω τρία δικά μου παραδείγματα. (α) Στο εξαιρετικό βιβλίο Richard Lewontin, Δεν είναι απαραίτητα έτσι (το εκδώσαμε πριν από αρκετά χρόνια) περιλαμβάνονται βιβλιοκριτικές του μεγάλου εξελικτικού βιολόγου και διανοητή Lewontin που δημοσιεύθηκαν στη The New York Review of Books, οι οποίες ακολουθούνται από απαντήσεις των συγγραφέων ή από κριτικά σχόλια άλλων αναγνωστών, στα οποία ανταπαντά ο Lewontin και, τέλος, συνοψίζει με επιλόγους ο ίδιος. Εξαιρετικά δοκίμια που αναδύονται μέσα από σοβαρό και άκρως κατατοπιστικό διάλογο. (β) Κάποτε έγραψα προσωπικά στον Ernst Mayr, ηγετική μορφή στον χώρο της εξελικτικής βιολογίας (σοφό τον χαρακτήριζαν οι απανταχού της γης συνάδελφοί του). Λίγους μήνες πριν πεθάνει, όντας υπέργηρος (101 ετών), του ζήτησα και αμέσως μας έγραψε (την επομένη, ημών των ανυπάρκτων) ένα προλογικό σημείωμα στην ελληνική έκδοση ενός βιβλίου του. Το έγραψε σε χαρτί, με τρεμάμενο χέρι, και φυλάω την επιστολή του αυτή ως ένα από τα σημαντικότερα αποκτήματά μου. Οι ξένοι και μεγάλοι επιστήμονες είναι εύκολα προσβάσιμοι, προσηνείς και πρόθυμοι να σε βοηθήσουν. (γ) Πριν από έναν χρόνο εκδώσαμε το βιβλίο Νίκολας Χρηστάκης, Προσχέδιο. Ενδιαφέρον βιβλίο για το πεδίο της εξελικτικής βιολογίας και για πολλά άλλα, και ήταν λογικό να εγείρει κάποια ερωτήματα και απορίες στους αναγνώστες. Αλλά είχαμε την τύχη ο Νίκολας να μιλά σχετικά κατανοητά Ελληνικά, να δώσει ομιλίες για το βιβλίο του σε τρεις μεγάλες πόλεις, καθώς και πολλές συνεντεύξεις σε έντυπα και ηλεκτρονικά μέσα —μεταξύ των οποίων και στην ΕΡΤ. Ευτυχής περίπτωση, καθώς απαντήθηκαν άμεσα από εκείνον ερωτήματα και απορίες.

Αυτό λοιπόν που προσπαθώ να πω είναι ότι, με κάποιον τρόπο, καλό θα ήταν να γίνεται και στην Athens Review of Books κάτι αντίστοιχο των παραπάνω. Δεν θα πρότεινα το ίδιο σε οποιοδήποτε έντυπο ούτε θα περίμενα να το πράξει κάθε δημοσιογράφος. Ευελπιστώ ότι η Athens Review of Books θα αντιμετωπίσει σύντομα το θέμα, ώστε ο Έλληνας αναγνώστης να πληροφορείται πληρέστερα και αντικειμενικότερα, αλλά και η εφημερίδα να στηρίζει τη θέση της ως μια σημαντική ελληνική έκδοση ισάξια των αντίστοιχων ξένων.

(2) Γράφει ο κύριος Σφενδουράκης: Παράλληλα, άθελά του, υποπίπτει σε μια «ατιμία». Για 350 σελίδες παρουσιάζει ένα βαρύ σύνολο πληροφοριών και γνώσεων για την εξέλιξη του νευρικού συστήματος [...] και για τις θεωρίες περί συνείδησης, έτσι ώστε να δημιουργήσει την εντύπωση ότι στηρίζει τις απόψεις του σε έναν τέτοιο όγκο επιστημονικών δεδομένων· κ.λπ.

Φρονώ ότι είναι απρεπές από την πλευρά οποιουδήποτε αρθρογράφου να χαρακτηρίζει «ατιμία» τον τρόπο με τον οποίο ο συγγραφέας διευθετεί το υλικό του και συνθέτει το πόνημά του. Πόσω δε μάλλον που κάτι τέτοιο δεν συνάδει με τον επιστημονικό λόγο. Εξάλλου, δεν θα έπρεπε ο αρθρογράφος να έχει τις επιφυλάξεις του ως προς το αν αρκεί η προσωπική ανάγνωση ενός βιβλίου για να συναγάγει κρίσεις σχετικά με την αξία, το ήθος και τις προθέσεις του συγγραφέα; Δεν λέω να μην διατυπώνει τις αντιρρήσεις του στα επιχειρήματα του συγγραφέα, αλλά να αποφεύγει την ευκολία της συκοφαντίας, της δυσφήμισης και των (ίσως) ανυπόστατων κατηγοριών. (Στη συγκεκριμένη περίπτωση, όπως σημειώνεται και στο άρθρο, Ο Λεντού δεν είναι κάποιος επιπόλαιος ερευνητής που αρέσκεται να φιλοσοφεί επί τέτοιων θεμάτων. Πρόκειται για έναν από τους επιφανέστερους επιστήμονες στο πεδίο μελέτης του εγκεφάλου και του νου, με σημαντική συμβολή στην κατανόηση της λειτουργίας της συμπεριφοράς μας και του τρόπου που βιώνουμε αισθήσεις και συναισθήματα.) Είναι άηθες, αμετροεπές, αντιδεοντολογικό, μη συμβατό με το επιστημονικό εγχείρημα και την επιστημονική μέθοδο, και αρκετά άλλα· μια συμπεριφορά που συχνά βλέπουμε στον πολιτικό μας βίο και της οποίας πολύ εύκολα μπορεί να πέσει θύμα ο καθένας μας.

(3) Σειρά έχουν οι «εσφαλμένες αποδόσεις όρων και εκφράσεων» του βιβλίου μας, σύμφωνα με την παραπάνω βιβλιοκριτική. Γίνεται μια ελάχιστη και αόριστη νύξη στο κυρίως μέρος του άρθρου, αλλά αυτές απαριθμούνται αναλυτικά στην Υποσημείωση 10. Με σεβασμό στις γνώσεις και στην ακαδημαϊκή θέση του κυρίου Σφενδουράκη, θα ήθελα να διατυπώσω ένα σύντομο σχόλιο για την καθεμία.

(i) Γράφει: Το «απαρτίωση» για την απόδοση του integration επ’ ουδενί μπορεί να θεωρηθεί καθιερωμένος όρος. Λέω: Ο όρος «απαρτίωση» μπορεί γλωσσικά να φαντάζει αδόκιμος, αλλά χρησιμοποιείται ευρέως και μάλιστα απαντά σε σοβαρά διδακτικά πανεπιστημιακά εγχειρίδια και λεξικά ψυχολογίας. Τα 4.150 ευρήματα στο Διαδίκτυο (από τα οποία τα 3.000 χρησιμοποιήθηκαν την τελευταία δεκαετία) δεν τα λες και λίγα.

(ii) Γράφει: Οι όροι «ανωφερής» – «κατωφερής» (π.χ. έλεγχος) θα μπορούσαν να έχουν αποδοθεί ως «ανιών» – «κατιών», ή «κάτωθεν» – «άνωθεν». Λέω: Τα bottom-up και top-down σε περιβάλλον νευροεπιστήμης (και όχι μόνο, φυσικά) αποδίδονται «ανωφερής» – «κατωφερής», «κεντρομόλος» – «φυγόκεντρος», «ανιών» – «κατιών» και, περιφραστικά, «από κάτω προς τα πάνω» – «από πάνω προς τα κάτω». Στο βιβλίο μας επιλέξαμε το πρώτο ζευγάρι. Ως παράδειγμα αναφέρω το άρθρο «Η αισθητηριακή αντίληψη είναι γνωσιακά αδιαπέρατη» του Αθανάσιου Ραφτόπουλου (καθηγητή στο Τμήμα Ψυχολογίας του Πανεπιστημίου Κύπρου, όπου θητεύει και ο κύριος Σφενδουράκης —οπότε ας τον βρει και ας κουβεντιάσουν το θέμα) στο περιοδικό Νόησις, τεύχ. 6, 2010.

(iii) Γράφει: Η «Κάμβρια έκρηξη» είναι η «έκρηξη του Καμβρίου». Λέω: Σαφώς πρόκειται για την περίοδο του Καμβρίου, αλλά αυτό μάς αποκλείει, για λόγους καλλιέπειας, να σχηματίζουμε το ανάλογο επίθετο; Δημιουργείται κάποια διαφορά; Αντιγράφω από το βιβλίο D. Futuyma, Εξελικτική Βιολογία, επιμ. Λευτέρης Ζούρος, κεφ. 11, ΠΕΚ: Προκάμβρια ζωή, Περμιακές αποθέσεις, Τριασική εξαφάνιση, Πλειστοκαινικά θηλαστικά, Ολοκαινικά είδη, κ.λπ. κ.λπ. (σε όλα τα παραδείγματα, η πρώτη λέξη αναφέρεται στην περίοδο ή στην εποχή —π.χ., για το Περμιακές αποθέσεις θα μπορούσαμε να πούμε αποθέσεις κατά το Πέρμιο). Στο Διαδίκτυο, παρεμπιπτόντως, η απόδοση «Κάμβρια έκρηξη» έχει εξαπλάσια ευρήματα από την «έκρηξη του Καμβρίου». Μεταξύ πολλών βιβλίων, συμβουλευθείτε και το πανεπιστημιακό εγχειρίδιο Richard Cohen, Η ιστορία της ζωής, εκδ. Παρισιάνου.

(iv) Γράφει: Εκείνο το «ακτινική συμμετρία» χτυπά κάπως παράξενα, αφού όποιο βιβλίο ζωολογίας κι αν ανοίξει κανείς θα διαβάσει για «ακτινωτή συμμετρία» (και «αμφιπλευροσυμμετρικά» ζώα —όχι για «αμφίπλευρα συμμετρικά»). Λέω: Η συμμετρία μελετάται σε πολλά επιστημονικά πεδία· και ο όρος radial symmetry αποδίδεται «ακτινική συμμετρία» ή «ακτινωτή συμμετρία». Ποια διαφορά βρίσκετε εσείς; Σε πεδία όπως τα μαθηματικά και η φυσική, σαφώς ευρύτερα και καταλληλότερα να μελετούν τη συμμετρία στον κόσμο μας, είναι συντριπτικά πολυπληθέστερη η πρώτη απόδοση. Προφανώς δεν είναι απαραίτητο, αλλά παραπέμπω τον αρθρογράφο στο Αγγλοελληνικό λεξικό μαθηματικής ορολογίας (καθηγητής Γιώργος Γεωργίου, Τμήμα Μαθηματικών και Στατιστικής στο Πανεπιστήμιο Κύπρου) και στο Αγγλοελληνικό λεξικό μαθηματικών όρων (καθηγητής Μιχάλης Λάμπρου, Τμήμα Μαθηματικών στο Πανεπιστήμιο Κρήτης, κ.ά.) —τα οποία κυκλοφορούν ελεύθερα στο Διαδίκτυο. Όσο πάλι για τη διαφορά μεταξύ «αμφιπλευροσυμμετρικών» και «αμφίπλευρα συμμετρικών» ζώων, προτιμώ να μην τη σχολιάσω (ο Παναγιώτης Δεληβοριάς, στον οποίο κοινοποίησα τη βιβλιοκριτική πριν από λίγες ημέρες, καθότι την αγνοούσε, σχολίασε χαμογελαστά: «Κάπου εδώ νομίζω πια ότι δουλευόμαστε εντελώς»). Εγώ απλώς να εκφράσω μια ευχή: Είθε τα βιβλία που κυκλοφορούν στα Ελληνικά να είναι γεμάτα από τέτοια και μόνο «λάθη».

(v) Και φθάνουμε στο τελευταίο (και συγκλονιστικό)· γράφει: Κάποιες αιτιατικές («τους ιχθύες») φαίνεται μάλλον να αποτελούν απλά παροράματα. Και εγώ, αμήχανα και σκεπτικά (τι άλλο να πω;), συμφωνώ.

Είναι αλήθεια ότι διαθέτω αρκετή εμπειρία σε μεταφραστικά λάθη. Επί τέσσερις δεκαετίες έχω κύριο μέλημά μου το «συμμάζεμα» των μεταφράσεων που παραλαμβάνω —ουσιαστικά, οι επαγγελματίες μεταφραστές στον χώρο της επιστήμης είναι κάτι σαν είδος εν ανεπαρκεία, και πολλών «μεταφραστών» οι αντιστάσεις όσον αφορά τη γλώσσα και την αναζήτηση και ασφαλή επιβεβαίωση των όρων και των νοημάτων είναι ελλιπείς. Τα απτά παραδείγματα που κείτονται στα ντοσιέ μου, σπαρταριστά αλλά και διδακτικά, είναι χιλιάδες σε πλήθος. Η ευκολία της φράσης «εσφαλμένες αποδόσεις όρων και εκφράσεων» υποτιμά την ειλικρινή, επίπονη και συνεχή προσπάθεια μερικών από εμάς που σέβονται την επιστήμη, τους συγγραφείς και το αναγνωστικό κοινό.

Αλ. Μάμαλης

εκδότης

22 Απρ. 2021