του Κώστα Κάππα

για το βιβλίο: Richard Dawkins, Το εγωιστικό γονίδιο

Είμαστε εγωιστές ή αλτρουιστές;

Σύμφωνα με την “Θεωρία της Εξέλιξης” του Δαρβίνου, σε κάθε βιολογικό είδος, μερικά άτομα αφήνουν περισσότερους απογόνους σε σύγκριση με τα υπόλοιπα. Αυτό είναι το νόημα της φυσικής επιλογής: δεν λειτουργούμε ως είδος, ως ομάδα ή ακόμη και ως άτομα. Η θεμελιώδης μονάδα επιλογής και συνεπώς ατομικού συμφέροντος είναι το γονίδιο, η μονάδα κληρονομικότητος. Το σώμα μας, δεν είναι παρά η μηχανή επιβίωσης των γονιδίων μας.

Τα γονίδιά μας, εντελώς εγωιστικά, καθορίζουν τον τρόπο με τον οποίο οικοδομείται το σώμα μας, το νευρικό μας σύστημα και τελικά εξουσιάζουν την συμπεριφορά μας.

‘Έντιμα’ ωάρια και ‘κερδοσκοπικά’ σπερματοζωάρια

Θηλυκός ή αρσενικός γονέας στην Φύση, έναν στόχο έχει: με την μικρότερη δυνατή επένδυση πρωτεϊνών, ενέργειας, κόπου και γενετικού υλικού, να διαδώσει και να γεμίσει με όσο το δυνατόν περισσότερα δικά του γονίδια, την παγκόσμια γονιδιακή δεξαμενή, διαιωνίζοντας τον εαυτό του.

Οι δύο γονείς (ξένοι γονιδιακά μεταξύ τους) έχουν λοιπόν συμφέρον να εκμεταλλευτεί ο ένας τον άλλον. Τελικά όμως, από ό,τι θα φανεί, το καταφέρνει κυρίως ο άνδρας….

Στο βαθύ παρελθόν του Κόσμου μας, υπήρξε εποχή που ωάρια και σπερματοζωάρια είχαν σχεδόν το ίδιο μέγεθος και προσέφεραν ισότιμα στην δημιουργία της νέας ζωής. Κάποια ωάρια όμως, για λόγους καθαρά τυχαίους, έγιναν λίγο μεγαλύτερα από τα υπόλοιπα και προτιμήθηκαν από τα σπερματοζωάρια, ως πλουσιότερα σε ωφέλιμες ουσίες για το μελλοντικό έμβρυο. Η ανισότητα αυτή εντάθηκε με το πέρασμα των χρόνων και τα ωάρια έγιναν ακόμη μεγαλύτερα και έχασαν και όλη την κινητικότητά τους (δεν βγήκαν ποτέ από την μήτρα).

Τα σπερματοζωάρια άρχισαν να μειώνουν σημαντικά το μέγεθός τους, εκμεταλλευόμενα αυτήν την ευκαιρία. Περίσσεψε έτσι γενετικό υλικό, ώστε να παραχθούν και άλλα πολλά σπερματοζωάρια από τον οργανισμό, για να μοιραστούν σε περισσότερα θηλυκά, αυξάνοντας σημαντικά τις πιθανότητες διασποράς και τελικά διαιώνισης των γονιδίων του αρσενικού.

Αναπόφευκτα, τα θηλυκά γονίδια και οι θηλυκές μηχανές επιβίωσής τους (τα θηλυκά σώματα), ανέλαβαν όλο το βάρος της θρέψης του νέου οργανισμού, από την σύλληψη έως και μετά την γέννησή του (π.χ. θηλασμός). Η διαφορά είναι ιδιαίτερα έκδηλη π.χ. στα πτηνά, όπου το ένα και μόνο θηλυκό κύτταρο, το αυγό, είναι τεράστιο και θρέφει το αναπτυσσόμενο νεογνό για πολλές εβδομάδες. Το ίδιο και στον άνθρωπο όπου η σύλληψη πραγματοποιείται στην κοιλιά της μάνας και το έμβρυο τρέφεται αποκλειστικά από αυτήν για 9 μήνες.

Ποιο φύλο είναι πιο δεμένο με τα παιδιά;

Γονιδιακά, στα περισσότερα είδη του ζωικού βασιλείου, το θηλυκό.

Η μητέρα α) παράγει με αργό ρυθμό, περιορισμένο αριθμό ωαρίων και δεν έχει την δυνατότητα να τα σπαταλά ζευγαρώνοντας με πολλά αρσενικά και β) από την κοιλιά ακόμη, “διαθέτει” τον εαυτό της στα παιδιά της, σε πολύ μεγαλύτερο βαθμό απ’ ό,τι ο πατέρας.

Αυτή η πραγματικότητα περιορίζει τον αριθμό των παιδιών τα οποία έχει την δυνατότητα να αποκτήσει μία γυναίκα. Σήμερα, στην πράξη, μία γυναίκα γεννά 1-2-3 παιδιά, 5-6 σε ορισμένες χώρες και σπανιότατα μπορεί να φθάσει και στα 10–15. Ο άνδρας παράγει καθημερινά τεράστιο αριθμό σπερματοζωαρίων, μπορεί να συνευρεθεί με πολλά θηλυκά, τροφοδοτώντας την παγκόσμια γονιδιακή δεξαμενή με αντίτυπά του χωρίς πρακτικά κανένα κόστος. Γενικώς, τα αρσενικά τείνουν να είναι πιο έκλυτα από τα θηλυκά, καθώς αρέσκονται και ωθούνται γονιδιακά στην πολυγαμία.

Η πατρική στοργή είναι υποδεέστερη της μητρικής στοργής

Η μητέρα κουβαλά μέσα της το παιδί, γεννά ορατά, χειροπιαστά. Ο ατυχής άνδρας μπορεί να εξαπατηθεί πολύ εύκολα. Όντας αβέβαιος ο πατέρας (καθώς και τα αρσενικά των περισσοτέρων ειδών) για την πατρότητα και σε συνδυασμό με άλλους παράγοντες, αναμένεται να καταβάλλει μικρότερη προσπάθεια από την μητέρα για την φροντίδα των παιδιών.

Εάν πρόκειται δε να υπάρξει κάποια αποχώρηση από την οικογένεια, το πιθανότερο είναι να την εγκαταλείψει ο πατέρας και όχι η μητέρα. Ο λόγος; Ο πατέρας έχει επενδύσει ένα σπερματοζωάριο και μηδέν χρόνο πρακτικά, ενώ η γυναίκα μεγάλη ποσότητα πολύτιμων ουσιών και πολύ χρόνο.

Η Δαρβινική αυτή Αρχή επιμαρτυρείται σε ολόκληρη την σειρά των συγγενών του παιδιού. Για παράδειγμα, οι κοινωνιολόγοι και οι ψυχολόγοι θα σας ενημερώσουν ότι ενστικτωδώς, οι γιαγιάδες από το σόι της μητέρας είναι πιο σίγουρες ότι τα εγγόνια τους (δηλαδή τα παιδιά από τις κόρες τους) είναι δικά τους και έτσι δείχνουν μεγαλύτερο ενδιαφέρον και στοργή, από ότι οι γιαγιάδες από το σόι του πατέρα, καθώς υπάρχει το ενδεχόμενο να έχει εξαπατηθεί ο γιος τους.

Χαρακτηριστικά, σε μια κοινωνία “έκλυτων και ελευθερίων ηθών”, οι θείοι από το σόι της μητέρας έχουν μεγαλύτερη στοργή από τους πατέρες για το παιδί, όντας σίγουρα συγγενείς εξ αίματος, καθώς η μητέρα του παιδιού είναι τουλάχιστον ετεροθαλής αδελφή τους. Ο πατέρας δεν είναι σε θέση να επιβεβαιώσει οτιδήποτε.

Η αινιγματική εμμηνόπαυση

Είναι προφανές ότι όσο περισσότερο ηλικιωμένη είναι η μητέρα, τόσο α) μειώνεται η ικανότητά της να περιποιηθεί αποτελεσματικά τα παιδιά της, β) γεννά όλο και πιο ασθενικά παιδιά, μειώνοντας τις πιθανότητες επιβίωσής τους, σε αντίθεση με τα περισσότερο υγιή και μακροβιότερα παιδιά της νέας γυναίκας.

Σε αυτές τις συνθήκες, συμφέρει εξελικτικά στην ηλικιωμένη γυναίκα “να επενδύσει” σε εγγόνια και όχι σε νέα παιδιά. Η γυναίκα που θα συνέχιζε να κάνει παιδιά δεν θα μπορούσε να επενδύσει ολοκληρωτικά στα εγγόνια της. Αναγκαστικά, το σώμα υπακούει στο γονίδιο “προτεραιότητα στα εγγόνια” και επέρχεται η εμμηνόπαυση στην μέση της ζωής της γυναίκας.

Αντίθετα, η γονιμότητα των ανδρών ελαττώνεται βαθμιαία και όχι απότομα, επειδή ίσως τα αρσενικά δεν επενδύουν τόσο πολλά στα παιδιά τους, συγκριτικά με τα θηλυκά. Εφόσον ένας άνδρας ακόμη και σε προχωρημένη ηλικία μπορεί να αποκτήσει παιδιά με νεαρή γυναίκα, έχει συμφέρον να επενδύσει σε παιδιά και όχι σε εγγόνια.

Η ΑΜΥΝΤΙΚΗ ΣΤΡΑΤΗΓΙΚΗ ΤΩΝ ΘΗΛΥΚΩΝ

“Τα αρσενικά είναι παίκτες υψηλού κινδύνου και μεγάλου κέρδους” σύμφωνα με την ρήση του κορυφαίου εξελικτικού βιολόγου Richard Dawkins (“Εγωιστικό Γονίδιο”, Εκδόσεις Κάτοπτρο). Τα θηλυκά είναι υποχρεωμένα να λάβουν υπ’ όψιν τους αυτήν την παράμετρο για να επιτύχουν την καλύτερη επιλογή συντρόφου-πατέρα των μελλοντικών παιδιών τους. Έχουν την δυνατότητα να επιλέξουν μεταξύ δύο ατραπών: είτε την “Οικογενειακή Ασφάλεια”, είτε τον “Μοναδικό Άνδρα”.

Πρώτη επιλογή: “Οικογενειακή ασφάλεια”

Με άλλα λόγια, η ασφάλεια των παιδιών απαιτεί πιστότητα και νοικοκυροσύνη από το αρσενικό. Το θηλυκό προσπαθεί με κάθε δυνατό τρόπο να διακρίνει, ποιο από τα αρσενικά που το(την) φλερτάρουν έχει την πιο ισχυρή προδιάθεση να γίνει πιστός σύζυγος, για να το (τον) επιλέξει.

Μία βασική στρατηγική του θηλυκού είναι να μην ενδώσει στο φλερτ για μεγάλο χρονικό διάστημα. Χαρακτηριστικά, ορισμένα θηλυκά πτηνά αφήνουν να χαθεί ολόκληρη περίοδος γονιμότητος, αναμένοντας την επόμενη ύστερα από ένα χρόνο, για να δοκιμάσουν την αντοχή του αρσενικού! Ένα αρσενικό που δεν έχει την υπομονή να περιμένει ως την στιγμή που το θηλυκό θα συγκατατεθεί τελικά να ζευγαρώσει, είναι απίθανο να γίνει πιστός σύζυγος.

Η σεμνότητα των θηλυκών είναι πολύ διαδεδομένη στα ζώα. Οι μακρόχρονες ερωτοτροπίες απαιτούν σημαντική ενεργειακή επένδυση από το αρσενικό πριν από την ερωτική πράξη. Για παράδειγμα, το θηλυκό αρνείται να ζευγαρώσει, εάν το αρσενικό δεν της κτίσει φωλιά ή εάν δεν την τρέφει για αρκετό χρονικό διάστημα. Όταν τελικά το συγκεκριμένο θηλυκό του επιτρέψει να ζευγαρώσει, αναπόφευκτα το αρσενικό θα της είναι πιστά αφοσιωμένος.

Ο πειρασμός να την εγκαταλείψει θα είναι μικρός, εάν ξέρει ότι κάθε θηλυκό που θα πλησίαζε στο μέλλον, θα τον καθυστερούσε το ίδιο, ώσπου να συνάψει ολοκληρωμένη σχέση μαζί της!

Δεύτερη επιλογή: “O μοναδικός άνδρας”

Δυνατός, Μακρόβιος, Ισχυρός και με Κύρος

Τα αρσενικά ανταγωνίζονται μεταξύ τους, ώστε τα καλύτερα να προτιμηθούν από τα θηλυκά. Ορατά εξωτερικά στοιχεία αυτής της υπεροχής ενός αρσενικού είναι η νίκη στους καυγάδες και οι ενδείξεις ικανότητας επιβίωσης, π.χ. οι δυνατοί μύες (συλλογή τροφής) και τα μακριά πόδια (διαφυγή από εχθρούς).

Η μητέρα ασυνείδητα, θέλει ο γιός της να ζευγαρώνει με τα περισσότερα και τα καλύτερα θηλυκά, για να της κάνει πολλά και υγιή εγγόνια. Αυτό θα προκύψει μόνο εάν η ίδια επιλέξει σύντροφο με τα παραπάνω κριτήρια (συνεπώς με βάση τα καλά πατρικά του γονίδια), καθώς με αυτόν τον τρόπο θα ωφεληθούν τα δικά της γονίδια και κατ’ επέκταση τα μελλοντικά παιδιά της.

Εναλλακτική καλή πολιτική για ένα θηλυκό είναι η αναζήτηση αρκετά μεγαλύτερου σε ηλικία αρσενικού, καθώς ήδη έχει αποδείξει ότι μπορεί να επιβιώσει και το θηλυκό επιθυμεί να συνδυάσει τα γονίδιά του με γονίδια “για μακροβιότητα”.

Στην Φύση και σε παρά πολλές περιπτώσεις, τα θηλυκά προτιμούν να ζευγαρώνουν με αρσενικά τα οποία κατέχουν δικές τους επικράτειες και με εκείνα τα οποία έχουν υψηλή θέση στην κοινωνική ιεραρχία του είδους. Είναι μια εξαιρετική ασφάλεια για την επιβίωση και την μακροβιότητα των παιδιών τους.

Ανακλαστικά, πολλά αρσενικά αντί να ανταγωνίζονται άμεσα για τα θηλυκά, παλεύουν για κοινωνικό κύρος. Τα ανώτερα στην ιεραρχία άτομα έχουν μεγαλύτερες πιθανότητες να αναπαραχθούν συγκριτικά με τα κατώτερα, καθώς προτιμώνται από τα θηλυκά ή και ακόμη παρεμποδίζουν δια της βίας τα κατώτερα στην ιεραρχία αρσενικά, να πλησιάσουν τα θηλυκά.

Η ιδιαιτερότητα της αιμομιξίας.

Η αιμομιξία παράγει βλαπτικά γενετικά επακόλουθα σε ενδεχόμενη εγκυμοσύνη. Και πάλι τα θηλυκά μετρούν μεγαλύτερες απώλειες από τα αρσενικά, καθώς επενδύουν ωάριο, τροφή και μακροχρόνια κύηση, σε αντίθεση με το σπερματοζωάριο του αρσενικού (δηλαδή το “τίποτα”). Αυτός είναι και ό λόγος για τον οποίο τα θηλυκά είναι πιο απρόθυμα να προβούν σε αιμομικτικές πράξεις από ότι τα αρσενικά.

Τι επιλέγεται τελικά;

Όπως ειπώθηκε, στην Φύση (ζώα και ανθρώπους) παρατηρείται έντονα ότι τα θηλυκά συχνά αποφεύγουν το ζευγάρωμα, έως ότου το αρσενικό δείξει κάποια ένδειξη μακρόχρονης πίστης.

Αυτή η τακτική (προσφιλής και στο είδος μας!), μαζί με τα άλλα επιμέρους στοιχεία, οδηγεί με ασφάλεια στο συμπέρασμα ότι οι γυναίκες εφαρμόζουν κυρίως την στρατηγική της “οικογενειακής ασφάλειας” (βοήθεια στην ανατροφή των παιδιών) και όχι του “μοναδικού άνδρα” (καλά γονίδια). Οι περισσότερες ανθρώπινες κοινωνίες είναι πραγματικά μονογαμικές.

Από την άλλη πλευρά, μερικές ανθρώπινες κοινωνίες είναι ελεύθερα πολυγαμικές και μερικές στηρίζονται στο χαρέμι. Αυτή η ποικιλία υποδηλώνει ότι ο τρόπος ζωής του ανθρώπου καθορίζεται κυρίως από πολιτισμικούς παράγοντες και όχι αποκλειστικά από τα γονίδια. Είναι όμως πιθανό, οι άνδρες εν γένει να έχουν την τάση προς την πολυγαμία και τα θηλυκά προς την μονογαμία, όπως άλλωστε υπαγορεύουν εξελικτικοί λόγοι. Το ποια από αυτές τις δύο τάσεις θα υπερισχύσει σε μια συγκεκριμένη κοινωνία, θα εξαρτηθεί από λεπτομέρειες κοινωνικού και πολιτισμικού περιεχομένου, ακριβώς όπως στα διάφορα ζωικά είδη εξαρτάται από περιβαλλοντικούς παράγοντες.

Γενικά όμως διαφαίνεται ότι ένας πληθυσμός είναι εξελικτικά σταθερός, όταν η πλειοψηφία των θηλυκών είναι σεμνή και η πλειοψηφία των αρσενικών πιστή.

ΜΙΜΙΔΙΑ

Μπορεί τα γονίδιά μας να επιτάσσουν να είμαστε εγωιστές, αλλά ειδικά το ανθρώπινο είδος διαθέτει και “πνευματικά γονίδια”, τα λεγόμενα “μιμίδια”, τα οποία αναδύονται από την ανθρώπινη Παιδεία, καλλιεργούνται, πολλαπλασιάζονται και μεταβιβάζονται.

Οι “μιμιδικές διεργασίες” αποτελούν μια εξελικτική τάση (με αποκορύφωμα την συνείδηση) με στόχο την χειραφέτηση των μηχανών επιβίωσης από τα αφεντικά τους, τα γονίδια, ώστε να πάψουν να είναι απλά εκτελεστικά όργανα των αποφάσεών τους.

Παραδείγματα μιμιδίων είναι οι ιδέες, οι συμβουλές, η μόδα, οι τάσεις στην ζωγραφική. Όπως τα γονίδια εξαπλώνονται μέσα στην γονιδιακή δεξαμενή μεταφερόμενα από σώμα σε σώμα με σπέρματα ή αυγά, έτσι και τα μιμίδια διαδίδονται στην μιμιδική δεξαμενή περνώντας από εγκέφαλο σε εγκέφαλο με μια διαδικασία η οποία, σε ευρύτερη έννοια, μπορεί να ονομαστεί “μίμηση”.

Όταν πεθαίνουμε, αφήνουμε ως κληρονομιά πίσω μας και γονίδια και μιμίδια. Το “κακό” είναι ότι η συνεισφορά των γονιδίων μας από την μια γενεά στην επόμενη μειώνεται στο μισό και προφανώς σε ελάχιστες γενεές καθίσταται ασήμαντη.

Αντίθετα, η συνεισφορά μας στην παγκόσμια κουλτούρα,σε μια επιστημονική ιδέα, σε μία όμορφη μελωδία, σε ένα ποίημα ή σε μια παροιμία, όλα αυτά έχουν σοβαρή πιθανότητα να υπάρχουν για πολύ καιρό μετά από την διάλυση των γονιδίων μας μέσα στην γονιδιακή δεξαμενή.

Έχουμε δομηθεί ως γονιδιακές μηχανές αλλάδιαθέτουμε τον πνευματικό εξοπλισμό και εκπαιδευόμαστε καθημερινά ως μιμιδικές μηχανές. Μπορούμε λοιπόν να στραφούμε εναντίον των δημιουργών μας και να δημιουργήσουμε τον άνθρωπο που σκέπτεται και δεν λειτουργεί μόνο με το ένστικτο.

Επιστρέφοντας στην πεζή πραγματικότητα και στο αιώνιο θέμα της μοιχείας, από το σημείωμα ξεπηδά μία πικρή συμβουλή προς το φύλο μου:

Εάν μάθει η σύντροφός σου ότι την απάτησες, πες της ότι είσαι ανεύθυνος, ότι λόγω ανωριμότητος τα γονίδιά σου υπερτερούν σε ισχύ των μιμιδίων, δείξε το άρθρο αυτό στην έσχατη περίπτωση, ζήτησέ της να σε συγχωρήσει γιατί θα της υποσχεθείς ότι θα ωριμάσεις. Έχεις αρκετές πιθανότητες να την λυγίσεις...

Εάν μάθεις ότι αυτή σε απάτησε, μην κάνεις καν τον κόπο να την παρακαλέσεις να γυρίσει πίσω. Εφ’ όσον το έκανε, το έκανε σοβαρά και συνειδητά και δεν της περνάει από το μυαλό να το αναιρέσει. Αυτή δεν παίζει βιολογικά. Έχασες. Τελεία….

Ρώτησα την Αθηνά, αγαπημένη φίλη και εξαιρετική ψυχολόγο, γιατί έγραψα αυτό το άρθρο και μου απάντησε γελώντας σοβαρά: “μάλλον για να κρατήσεις την Γυναίκα στον θρόνο της και να μην της επιτρέψεις να κατέβει”...

Artinews.gr, 11 Απριλίου 2019