του Μιχάλη Μητσού

για το βιβλίο: D. Kahneman, O. Sibony και C. Sunstein, Θόρυβος

Να κάνουμε από την αρχή τη διάκριση γιατί θα μας είναι απαραίτητη στη συνέχεια. Μια ζυγαριά που σε δείχνει πάντα τρία κιλά βαρύτερο είναι μεροληπτική. Αν, αντιθέτως, σε δείχνει άλλοτε τρία κιλά βαρύτερο κι άλλοτε τρία κιλά ελαφρύτερο, είναι θορυβώδης. Όταν ένας ειδικός είναι υπερβολικά αισιόδοξος για το πώς θα πάει η οικονομία, είναι μεροληπτικός. Όταν, πάλι, ένας γιατρός το πρωί λέει ότι είσαι άρρωστος και πρέπει να χειρουργηθείς και το απόγευμα, επειδή είναι κουρασμένος λέει «ας περιμένουμε έξι μήνες», είναι θορυβώδης.

Με τη μεροληψία (bias), και τις επιπτώσεις της στη διαδικασία λήψης αποφάσεων, ο Ντάνιελ Κάνεμαν έχει ασχοληθεί πολύ. Ο ισραηλινής καταγωγής ψυχολόγος και νομπελίστας Οικονομίας —τον οποίο ο Κυριάκος Μητσοτάκης συμπεριέλαβε σε πρόσφατη συνέντευξή του («Αθήνα, το φελέκι σου») στους αγαπημένους του συγγραφείς— αναφέρει στο διάσημο βιβλίο του Σκέψη, αργή και γρήγορη (2011) ότι ο άνθρωπος διαθέτει δύο συστήματα σκέψης. Το ένα είναι αυτόματο και διαισθητικό, δεν χρειάζεται προσπάθεια, είναι το βασίλειο των συστηματικών προκαταλήψεων. Το άλλο είναι συνειδητό και διαβουλευτικό, απαιτεί μελετημένους και κοπιαστικούς υπολογισμούς. Ορισμένες σκέψεις έρχονται μόνες τους στους ανθρώπους. Οι άλλες είναι αποτέλεσμα κάποιων διεργασιών.

Ο Κάνεμαν παραδέχεται ότι αυτή η σχηματική απεικόνιση παραβιάζει τις αρχές της ακαδημαϊκής ψυχολογίας. Κι όπως λέει σε μια συνέντευξή του που δημοσιεύτηκε το περασμένο Σάββατο στους Financial Times, μερικοί επαγγελματίες ψυχολόγοι μισούν τέτοιου τύπου μεταφορές. Αδιάφορο: το βιβλίο σάρωσε σε πωλήσεις. Κι ήρθε τώρα η ώρα για τον συγγραφέα του να μελετήσει μια άλλη πηγή λάθους, που αυτή τη φορά δεν είναι ενστικτώδες: τον θόρυβο (noise). Το καινούργιο του βιβλίο, που έγραψε μαζί με τους καθηγητές Ολιβιέ Σιμπονί και Κας Σάνσταϊν, κυκλοφορεί την ερχόμενη εβδομάδα κι έχει τίτλο Θόρυβος: μια ατέλεια στην ανθρώπινη κρίση.

Άλλο ένα παράδειγμα: ας πούμε ότι πετάμε βελάκια σε έναν χάρτινο στόχο. Η συστηματική τάση να καταλήγουν τα βελάκια κάτω από το κέντρο λέγεται μεροληψία. Η τάση τους να καρφώνονται οπουδήποτε λέγεται θόρυβος. Συνήθως προσπαθούμε να αφαιρέσουμε τον θόρυβο για να μελετήσουμε με μεγαλύτερη σαφήνεια τη μεροληψία. Ο θόρυβος όμως δεν αποτελεί απλώς ένα εμπόδιο στην επιστημονική έρευνα: έχει επιπτώσεις. Όταν για την ίδια υπόθεση ένας δικαστής λέει «πέντε χρόνια φυλακή» κι ένας άλλος «φυλάκιση με αναστολή», υπάρχει πρόβλημα.

Υπάρχει φάρμακο για τον θόρυβο; Ναι, λέει ο Κάνεμαν στη βρετανική εφημερίδα. «Αν πάρεις τον μέσο όρο πολλών κρίσεων, και οι κρίσεις αυτές είναι ανεξάρτητες, τότε ο θόρυβος μειώνεται». Ένας καθηγητής που διορθώνει γραπτά των μαθητών του επηρεάζεται στη βαθμολόγηση του δεύτερου ερωτήματος από τον βαθμό που έχει βάλει στο πρώτο. Θα ήταν λοιπόν πιο αντικειμενικός αν βαθμολογούσε όλους τους μαθητές για το πρώτο ερώτημα, σημείωνε τον βαθμό στο πίσω μέρος, και περνούσε στη συνέχεια στο δεύτερο ερώτημα.

Αντίθετα με το Σκέψη, αργή και γρήγορη, που ήταν μια μοναχική εμπειρία, εδώ ο Κάνεμαν έπρεπε να συνεργαστεί με τον ιδιαιτέρως γόνιμο Σάνσταϊν, πρώην αξιωματούχο της κυβέρνησης Ομπάμα και νυν της κυβέρνησης Μπάιντεν, που έχει γράψει ήδη καμιά πενηνταριά βιβλία. Η ομάδα τα πήγε πάντως πολύ καλά. «Αυτό που μάθαμε είναι να σκεφτόμαστε με πιθανότητες: όχι αν θα ανεβεί μια μετοχή, αλλά πόσες πιθανότητες έχει να ανεβεί», λέει ο Σάνσταϊν σε μια πρόσφατη συνέντευξή του στο ThinkAdvisor. «Μάθαμε επίσης ότι ο θόρυβος είναι συχνά ο πιο σημαντικός “χαρακτήρας” στην ανθρώπινη ζωή. Είναι σαν έναν δευτερεύοντα χαρακτήρα σε μια ταινία, στον οποίο δεν δίνεις μεγάλη σημασία μέχρι που στο τέλος συνειδητοποιείς ότι ήταν ο πιο σημαντικός».

Ο Κάνεμαν παραδέχεται ότι αυτό το βιβλίο βγήκε κάπως βιαστικά, υπό άλλες συνθήκες θα έκανε πρώτα πολυετή έρευνα, θα έδινε διαλέξεις, θα έγραφε άρθρα. Είναι 87 ετών όμως και φοβάται ότι δεν θα προλάβει. Εμβολιάστηκε, φυσικά. Κι όταν ο δημοσιογράφος των FT τον ρωτά ποια είναι η άποψη που έχει για τον κίνδυνο των θρομβώσεων ένας άνθρωπος που πέρασε όλη του τη ζωή μελετώντας τις αντιδράσεις των ανθρώπων στους μικρούς κινδύνους, απαντά: «Εδώ ακριβώς βρίσκεται η διάκριση ανάμεσα σε κάτι που είναι κανονικό και φυσικό και σε κάτι που είναι τεχνητό και έχει κατασκευαστεί από τους ανθρώπους. Οι ασυμμετρίες είναι τεράστιες».

Είναι σαν τα αυτοκίνητα χωρίς οδηγό, που πρέπει να είναι απείρως ασφαλέστερα από τα παραδοσιακά. «Η ιδέα ότι μπορεί να πεθάνει κάποιος από ένα εμβόλιο είναι πραγματικά σχεδόν αφόρητη. Η ιδέα, πάλι, ότι μπορεί να πεθάνει κάποιος από μια αρρώστια... Είναι φυσιολογικό. Έτσι είναι ο κόσμος».

ΤΑ ΝΕΑ, 15 Μαΐου 2021