του Σπύρου Μανουσέλη

για το βιβλίο: Denis Dutton, Το καλλιτεχνικό ένστικτο

To Καλλιτεχνικό ένστικτο είναι ένα ενδιαφέρον και ιδιαίτερα προκλητικό βιβλίο το οποίο επιχειρεί να δημιουργήσει μια γέφυρα μεταξύ της αισθητικής των καλών τεχνών και της εξελικτικής επιστήμης.

Το βασικό ερώτημα στο οποίο επιχειρεί να απαντήσει αυτό το βιβλίο είναι: γιατί όλοι οι ανθρώπινοι πολιτισμοί —από τους πλέον πρωτόγονους μέχρι τους πιο ανεπτυγμένους— διαθέτουν κάποια μορφή τέχνης;

Πώς εξηγείται, άραγε, ότι οι περισσότεροι άνθρωποι νιώθουν τη σχεδόν ακαταμάχητη ανάγκη να εκφραστούν μέσω κάποιας μορφής τέχνης;

«Αποτελούν οι τέχνες, στις διάφορες μορφές τους, προσαρμογές αυτές καθ’ αυτές ή εννοούνται καλύτερα ως σύγχρονα παραπροϊόντα άλλων προσαρμογών;» όπως ο ίδιος ο συγγραφέας διατυπώνει το πρόβλημα που επιθυμεί να εξετάσει σ’ αυτό το βιβλίο του.

Η «αιρετική» απάντηση που διατυπώνει ο Denis Dutton είναι ότι τόσο οι αισθητικές μας ανάγκες όσο και οι διαφορετικοί τρόποι έκφρασής τους προκύπτουν και, σε τελευταία ανάλυση, καθορίζονται από την εξέλιξη του είδους μας.

Αποτελούν, δηλαδή, την έκφραση ενός πανανθρώπινου «καλλιτεχνικού ενστίκτου», το οποίο εμφανίστηκε πολύ πρώιμα και εξελίχθηκε επειδή μέσω των έμφυτων ικανοτήτων του είδους μας για καλλιτεχνική έκφραση εξυπηρετούνται οι αναπαραγωγικές και προσαρμοστικές μας ανάγκες.

Συνεπώς, οι τέχνες δεν μπορούν να θεωρούνται απλώς «κοινωνικές κατασκευές», οι οποίες εξαρτώνται αποκλειστικά από τυχαίους πολιτισμικούς-ιστορικούς παράγοντες.

Σε αυτό το βιβλίο, λοιπόν, διατυπώνεται ρητά η προκλητική άποψη ότι τόσο η τέχνη όσο και η αισθητική μας υπάρχουν και εξελίχθηκαν επειδή ικανοποιούν μια θεμελιώδη βιολογική μας ανάγκη!

Ενώ η Νευροαισθητική επικεντρώνεται στην έρευνα των εγκεφαλικών και νοητικών προϋποθέσεων της τέχνης, η βιοαισθητική πάει ένα βήμα παραπέρα: αναζητά τα αμιγώς εξελικτικά αίτια που εξηγούν την καθολική και διαχρονική παρουσία των τεχνών στο ανθρώπινο είδος.

Βέβαια αυτή η «φυσικαλιστική», δηλαδή αποκλειστικά βιολογική ερμηνεία της τέχνης δεν είναι μια καινοφανής ιδέα.

Πρωτότυπη, αντίθετα, είναι προσπάθεια του συγγραφέα να θεμελιώσει τη βιοαισθητική πάνω στον δαρβινικό μηχανισμό της εξέλιξης μέσω «φυλετικής επιλογής».

Αυτός ο εξελικτικός μηχανισμός, ισχυρίζεται ο Denis Dutton, εξηγεί επαρκώς το γιατί η αγάπη μας για την τέχνη είναι έμφυτη, καθώς και το δυσεξήγητο διαφορετικά γεγονός ότι πολλές αισθητικές προτιμήσεις μας είναι καθολικές.

Έτσι, βασιζόμενος σε αυστηρά ορθολογικά επιχειρήματα και σε αμιγώς επιστημονικά δεδομένα, ο συγγραφέας υποστηρίζει ότι η αισθητική και η κριτική της τέχνης οφείλουν πλέον να θεμελιωθούν πάνω στην κατανόηση της ανθρώπινης εξέλιξης.

Κατανοούμε, λοιπόν, το γιατί μόλις κυκλοφόρησε το Καλλιτεχνικό ένστικτο προκάλεσε έντονες συζητήσεις στους επιστημονικούς κύκλους, αλλά και σφοδρές αντιπαραθέσεις στον κόσμο της τέχνης.

Πρόκειται ασφαλώς για μια ιδιαίτερα προκλητική ερευνητική υπόθεση η οποία, αν επιβεβαιωθεί, θα αλλάξει ριζικά τον τρόπο με τον οποίο αντιλαμβανόμαστε και αξιολογούμε την πραγματική σημασία κάθε μορφής τέχνης: από τη ζωγραφική και τη γλυπτική μέχρι τη μουσική και τη λογοτεχνία, από το θέατρο και τον χορό έως την αρχιτεκτονική.

Τέλος, αξίζει να σημειωθεί ότι ο Denis Dutton (1944-2010) ήταν ένας αισθητικός φιλόσοφος, συγγραφέας πολλών αξιόλογων έργων και διάσημος ως ο γκουρού της χρήσης των ψηφιακών μέσων στη σύγχρονη τέχνη. Ήταν ο ιδρυτής και ο αρχισυντάκτης της εξαιρετικά δημοφιλούς ιστοσελίδας Arts & Letters Daily, την οποία η εφημερίδα Guardian χαρακτήρισε ως την «καλύτερη ιστοσελίδα στον κόσμο».

Υπήρξε επίσης ιδρυτής του επιστημονικού περιοδικού Philosophy and Literature, στο οποίο διατηρούσε την αρχισυνταξία μέχρι το τέλος της ζωής του.

Εφημερίδα των Συντακτών, 10 Ιουνίου 2017