του Ηρακλή Μπογδάνου

για το βιβλίο: Steven Pinker, Το γλωσσικό ένστικτο


Δύσκολα συναντάς άνθρωπο που να μην ενδιαφέρεται για τη γλώσσα και να μην έχει αδιάσειστες προσωπικές απόψεις για το θέμα. Το φοβερό αυτό επικοινωνιακό εργαλείο —κάτι σαν διανοητικός σουγιάς του ελβετικού στρατού— αποτελεί το πιο ζόρικο, σύνθετο, γόνιμο, αυστηρά κανονιστικό φαινόμενο του ανθρώπινου ψυχισμού, αλλά ελέγχεται άνετα και από ένα παιδί τεσσάρων χρόνων. Τα νήπια (αν και άλαλα, νη-έπος) φαίνεται πως κατέχουν στοιχειώδεις γλωσσικούς κανόνες ήδη από τον έβδομο μήνα της ζωής τους. Χωρίς να μπορούν βέβαια να εντοπίσουν τα συγκεκριμένα μέρη του λόγου, γνωρίζουν ένα είδος άλγεβρας, που αποδεικνύεται ικανή να συνθέσει τις λέξεις σε προτάσεις. Παράλληλα καταφέρνουν να συνάγουν γενικούς, αφηρημένους κανόνες από διαφορετικές ομάδες γλωσσικών ήχων. Την εκπληκτική αυτή ικανότητα —προγραμματισμένη από πριν στα ανθρώπινα όντα— ονομάζει ο Στίβεν Πίνκερ «γλωσσικό ένστικτο». Εξαιρετικά μακρινοί μας πρόγονοι (ώς και 2 εκατομμύρια χρόνια πριν), όπως ισχυρίζεται ανορθόδοξα ο Πίνκερ, ανέπτυξαν το σωτήριο ένστικτο της φωνητικά συντεταγμένης επικοινωνίας. Απέκτησαν έτσι σημαντικό αναπαραγωγικό πλεονέκτημα, μέσω της φυσικής επιλογής, υπερκέρασαν τους ανταγωνιστές τους (μεταξύ των οποίων ήταν οι χιμπατζήδες και οι λοιποί συγγενείς) και εξελίχθηκαν σε δαρβινικά πανίσχυρο είδος. Η «παγκόσμια γραμματική» του Τσόμσκι αναδεικνύεται στο μυστικό όπλο που διασφάλισε την πανηγυρική μας επικράτηση στον πλανήτη.

Υπάρχει άραγε μια γενική, αφηρημένη «μηχανή» της γλώσσας; Μπορούμε με άλλα λόγια να κατασκευάσουμε ένα λειτουργικό διάγραμμα όλων των διεργασιών που απαιτούνται για τον σχηματισμό φράσεων και προτάσεων; Ο Νόαμ Τσόμσκι ισχυρίζεται πως ένα τέτοιο διάγραμμα υπάρχει και υλοποιεί ένα «ρομπότ» ικανό να κατασκευάσει κάθε συντακτικά σωστή πρόταση σε μια δοσμένη γλώσσα. Ήδη από το 1959 διατύπωσε την άποψη ότι η γλώσσα αποτελείται από δύο συστατικά μέρη: μια δεξαμενή από λέξεις (λεξικό) και ένα σύνολο κανόνων που αποφασίζουν ποιες ακολουθίες λέξεων είναι νόμιμες. Από τα πρώτα φοιτητικά του χρόνια, ο Πίνκερ επηρεάστηκε από την επαναστατική θεωρία του Τσόμσκι πάνω στον έμφυτο και καθολικό μηχανισμό της γλώσσας. Στο περιβάλλον του περίφημου Τεχνολογικού Ινστιτούτου της Μασαχουσέτης είχε την ευκαιρία να δοκιμάσει και να επεκτείνει τη σκέψη του μεγάλου —σε επίδραση και πνοή— συναδέλφου του. Η πρωτότυπη όμως δική του συμβολή προήλθε από μια «επικίνδυνη» και απρόσμενη πηγή. Ενώ αρχικά απέφυγε την ενασχόληση με ριζοσπαστικές νεοδαρβινικές απόψεις, για λόγους πολιτικής ορθότητας και αποφυγής ακραίων βιολογικών ερμηνειών, όταν έπεσαν στα χέρια του το Εγωιστικό γονίδιο και ο Τυφλός ωρολογοποιός του Ρίτσαρντ Ντόκινς, προχώρησε σε ένα αποφασιστικό διανοητικό άλμα: υπέθεσε εύλογα πως η εξήγηση που λείπει από την προφανώς αληθινή θεωρία του Τσόμσκι είναι καθαρά εξελικτικής μορφής. Η έμφυτη ικανότητα του ανθρώπου να μαθαίνει μια γλώσσα με συγκεκριμένους κανόνες οφείλεται στη διαδικασία της φυσικής επιλογής. Από την αυγή της ανθρωπότητας, η γλώσσα (έστω και άναρθρη ή υποτυπώδης) απέδιδε έργο, δίνοντας τη δυνατότητα έγκαιρου μοιράσματος της εμπειρίας, σύγκρισης των εσωτερικών μοντέλων με τον εξωτερικό κόσμο και αυξάνοντας καθοριστικά τις πιθανότητες επιβίωσης του είδους.

Ο Πίνκερ ανακατεύει συχνά στην πρόζα του με φλεγματική «δημοσιογραφική» άνεση ατάκες στο στυλ χολιγουντιανών παραγωγών («…γιατί κάποιοι πολύ ωραίοι άνδρες πληρώνουν πόρνες; Για να είναι σίγουροι ότι θα φύγουν αμέσως μετά» ή «…οι άνδρες διαλέγουν γυναίκες με παρελθόν γιατί πιστεύουν ότι η ιστορία επαναλαμβάνεται») με προχωρημένους ταμπλόιντ τίτλους. Το Γλωσσικό ένστικτο, δουλειά με σημαντική εξηγητική δύναμη, έπεσε πάντως πολλές φορές από την αρχή της έκδοσής του θύμα υπεραπλούστευσης. Χρησιμοποιήθηκε μάλιστα αυθαίρετα (από θεωρητικούς της αμερικάνικης Δεξιάς) ως επιχείρημα εναντίον της βαρύτητας που διαδραματίζουν το περιβάλλον και η εκπαίδευση στην τελική διαμόρφωση της ανθρώπινης προσωπικότητας. Τα επιχειρήματα αυτά συγχέουν εσκεμμένα άλλης τάξης κόσμους, διαφορετικά στρώματα του ατομικού ψυχισμού. Ο ίδιος ο Πίνκερ, για να δείξει πόσο αυθαίρετες είναι ανάλογες «γονιδιακές» ή «ρατσιστικές» ερμηνείες, χρησιμοποιεί έναν χαρακτηριστικό διάλογο από τον Νευρικό εραστή του Γούντι Αλεν: Εκεί ο νεαρός Αλβι Σίνγκερ εξηγεί σε έναν ψυχίατρο ότι δεν μελετά για το σχολείο γιατί το Σύμπαν διαστέλλεται και όλα στο απώτατο βάθος του χρόνου θα χαθούν. «Τι δουλειά έχει το Σύμπαν;» εξανίσταται η μητέρα του. «Εσύ ζεις στο Μπρούκλιν! Το Μπρούκλιν δεν διαστέλλεται!».

Στον Όμηρο, ο άνθρωπος καλείται ενίοτε μέροψ (μείρομαι = αρθρώνω). Ανάλογα κεντρική θέση δίνει στη γλώσσα και ο Πίνκερ. Δυσκολεύεται να δεχθεί την πεποίθηση που μοιράζονται στοχαστές τόσο διαφορετικοί μεταξύ τους όσο ο Τσόμσκι και ο Στίβεν Γκουλντ ότι το αποκλειστικά ανθρώπινο αυτό χαρακτηριστικό είναι ένα μάλλον τυχαίο παραπροϊόν της εξέλιξης. Στους περισσότερους άλλωστε ερευνητές φαντάζει αρκετά πιο εύλογο να προήλθε η εξαιρετική γλωσσική μας ευχέρεια από κάποια άλλη κύρια αιτία: αύξηση της πολυπλοκότητας του εγκεφάλου ή ανάπτυξη της αναλυτικής σκέψης. Ο Πίνκερ όμως μπαίνει στον πειρασμό να δει τη «ρητορική» μας δεινότητα ως ευθύ εξελικτικό πλεονέκτημα. Αποτελεί η σαφήνεια όπλο στα χέρια του κυνηγού-τροφοσυλλέκτη; Φαίνεται πως η ικανότητα μετάδοσης ακριβούς πληροφορίας και ο συντονισμός των συστημάτων εντοπισμού ή αποφυγής κινδύνων πήραν τεράστια ώθηση από την ανάπτυξη της ομιλίας. Το ένστικτο της γλώσσας λειτούργησε πιθανότατα ως βοηθητικό επιτελικό κέντρο για άλλα —πολύ αμεσότερα— ένστικτα.

Η ελληνική μετάφραση είναι πιστή και έχει κάνει ορθές επιλογές στα περισσότερα από τα προβλήματα απόδοσης του κειμένου, δεν τα καταφέρνει όμως εξίσου καλά στη μεταφορά του σπιρτόζικου και παιγνιώδους ύφους του Πίνκερ. Στον υπερβολικά βιαστικό αναγνώστη συνιστούμε να διαβάσει πρώτα τα κεφάλαια 3 (Η νοησιακή γλώσσα), 11 (Η μεγάλη έκρηξη) και 13 (Ο σχεδιασμός του νου), στα οποία ξετυλίγεται εναργέστερα το νήμα της «αφηγηματικής» σκέψης του Πίνκερ. Ύστερα από αυτό είναι βέβαιο ότι θα ξεπηδήσουν από τη φαντασία του πρόσθετες εκδοχές και δικές του —εντελώς προσωπικές— ερμηνείες, οπότε θα συγκεντρωθεί ευκολότερα στο υπόλοιπο βιβλίο. Μετά την εξαιρετική επιτυχία που είχε το Γλωσσικό ένστικτο, ο Πίνκερ χαρακτηρίστηκε από τον αμερικάνικο Τύπο ποπ-σταρ της εξελικτικής ψυχολογίας (!) και προχώρησε στη συγγραφή του How The Mind Works (1997) και του Words and Rules (1999). Σε αυτά τα διαφορετικής υφής έργα προχωρεί την έρευνά του, συνδέει τις αλγοριθμικές μηχανές με την εξέλιξη των ειδών και αναζητεί τα συστατικά της γλώσσας. Σήμερα, όπως συνάγουμε από τις τελευταίες δικτυακές δημοσιεύσεις του, κυνηγά με μεταδοτικό ενθουσιασμό πιθανές απαντήσεις σε δυσεπίλυτα συναρπαστικά ερωτήματα του μεγάλου πεδίου του: Πώς ακριβώς αναπαριστά ο εγκέφαλος το νόημα μιας πρότασης και πώς μπορούμε να φτιάξουμε ένα πλήρες υπολογιστικό μοντέλο που να προσομοιώνει τον τρόπο με τον οποίο κατανοούν οι άνθρωποι τη γλώσσα.


Το Βήμα της Κυριακής
, 03 Σεπτεμβρίου 2000